कक्षा - 9(Nine) /Old Course भौतिक विज्ञान

भौतिक विज्ञान(कक्षा -9)

एकाइ शीर्षक

1 नाप

2 बल

3 यन्त्र

4 कार्य शक्ति र सामथ्र्य

5 प्रकास

6 ध्वनि

7 धारा विद्युत र चुम्कत्व

Specification Grid -2074

Division of 23 marks in Knowledge(K) ,Understanding(Un), Application(AP), and Higher abilities(HA) types of questions

Areas	S.N.	Units	Total no. of questions & their marks					Remarks
Areas	S.N.	Units	K-20%	Un-35%	Ap-24%	HA-21%	Total	Remarks
*भौतिक विज्ञान*	1 2 3 4 5 6 7	नाप बल यन्त्र कार्य शक्ति र सामथ्र्य प्रकास ध्वनि धारा विद्युत र चुम्कत्व	5x1= 5	4x2= 8	2x3= 6	1x4= 4	23 marks	Physics-56+ Chemistry-56+ Biolog-56+Geology &Astronomy-12 Periods=180 periods
*भौतिक विज्ञान*	6		5	8	6	4	23 marks

Scholastic Areas :-Grading on 9 points Scale

S.N.

Marks range

Grade

Attributes

Grade Points

Remarks

90 to 100

80 to below 90

70 to below 80

60 to below 70

50 to below 60

40 to below 50

30 to below 40

0 to below 20

A+

B+

C+

D+

Outstanding

Excellent

Very good

Good

Satisfactory

Acceptable

Partially Acceptable

Insufficient

Very insufficient

4.0

3.6

3.2

2.8

2.4

2.0

1.6

1.2

0.8

The minimum

qualifying

grade in all subjects

under

scholastic

Domain

Is C

एकाई: एक (१) नाप

भौतिक परिमाण: मापन गर्न सकिने परिमाणलाई भौतिक परिमाण भनिन्छ। उदाहरणका लागि: दूरी, , लम्बाई, समय आदि।

अभौतिक परिमाण : नाप्न नसकिने परिमाणलाई अभौतिक परिमाणलाई भनिन्छ। उदाहरण को लागी: प्रेम, क्रोध, उदासी, आनन्द आदि।

भौतिक परिमाणका प्रकारहरू: ती दुई प्रकारका हुन्छन्।

i) आधारभूत भौतिक परिमाण: भौतिक परिमाण जुन अन्य भौतिक परिमाणहरूमा निर्भर हुँदैन, त्यसलाई आधारभूत भौतिक परिमाण भनिन्छ। उदाहरण को लागी: लम्बाई, पिण्ड ,समय, तापक्रम, प्रकासको तीब्रता, पदार्थ को मात्रा सात मूलभूत आधारभूत भौतिक परिमाण हो।

ii) व्युत्पन्न भौतिक परिमाण : आधारभूत भौतिक परिमाणमा निर्भर वा आधारभूत भौतिक परिमाणबाट उत्पादित परिमाणलाई व्युत्पन्न भौतिक परिमाण भनिन्छ। उदाहरणका लागि: गति, वेग, कार्य, शक्ति, आदि।

मापन: अज्ञात परिमाणलाई ज्ञात मानक परिमाणसँग तुलना गर्ने प्रक्रियालाई मापन भनिन्छ।

परिमाण मापन = संख्यात्मक मान × एकाई

एकाई: परिमाण वा भौतिक परिमाण मापनको लागि तुलना गरिएको उही प्रकारको ज्ञात वा मानक मात्रालाई युनिट भनिन्छ। उदाहरणका लागि: मीटर (मिटर), किलोग्राम (किग्रा), आदि।

एकाई का प्रकार: ती दुई प्रकारका छन्:

i) आधारभूत एकाई: एकाई जो अन्य एकाइमा निर्भर हुँदैन, त्यसलाई आधारभूत एकाई भनिन्छ।

वा आधारभूत भौतिक परिमाणको एकाईलाई आधारभूत एकाई भनिन्छ। उदाहरणका लागि: सात आधारभूत एकाई छन्:

आधारभूत भौतिक परिमाण आधारभूत एकाई (S.I. एकाई)

1. लम्बाई मीटर(m)

2.पिण्ड किलोग्राम (Kg)

3.समय सेकेन्ड(S)

4.तापक्रम केल्विन(K)

5.विधुत धारा एम्पीयर (A)

6.प्रकास को तीब्रता क्यांडेला(Cd)

7.पदार्थको मात्रा मोल(mol)

१. लम्बाईको S.I. इकाई के हो? यसलाई आधारभूत एकाइ किन भनिन्छ?

उत्तर लम्बाईको S.I. एकाई मीटर हो।

लम्बाईको एकाईलाई आधारभूत एकाई भनिन्छ किनकि यो अन्य एकाइमा निर्भर हुँदैन।

२) किन पिण्ड इकाईलाई आधारभूत एकाइ भनिन्छ?

उत्तर पिण्डको एकाई i.e.kg लाई आधारभूत एकाई भनिन्छ किनभने यो अन्य एकाइमा निर्भर हुँदैन।

ii) व्युत्पन्न एकाइ: आधारभूत एकाईमा निर्भर गर्ने एकाईलाई व्युत्पन्न एकाई भनिन्छ।

वा

व्युत्पन्न भौतिक परिमाणहरूको एकाईलाई व्युत्पन्न एकाई भनिन्छ। उदाहरणका लागि:

S.N

व्युत्पन्न भौतिक परिमाण

व्युत्पन्न एकाई(S.I. unit)

संलगनआधारभूत एकाई

सुत्र

क्षेत्रफल

आयतन

गति

प्रवेग

बल

घनत्व

चाप

कार्य / ऊर्जा

सामर्थ्य

फ्रिक्वेन्सी

m²

m³

m/s

m/s²

N(Newton)

K/m³

Pascal (Pa)

J(Joule)

Watt or J/s

(हर्ज) Hertz

m .m

m.m.m

m .s^-1

m.s^-2

Kg.m.s^-2

Kg.m^-3

Kg.m^-1s^-2

Kg.m²s^-2

Kgm²s¹

1.s²

A=l x b

V =lxbxh

V=S/t

a =V-U /t

F=Fxd

D=m/v

P=F/A

W=Fxd

P=w/t

f=v/ ƛ

१. वेगको एस.आई. इकाई के हो? यसलाई व्युत्पन्न एकाइ किन भनिन्छ?

उत्तर वेगको एकाई m / s हो। वेगको एकाई i.e.m / s आधारभूत एकाई i.e. m र s को संयोजनबाट उत्पन्न गरिएको छ, त्यसैले यसलाई व्युत्पन्न एकाइ भनिन्छ।

२.) चापको S.I.unit के हो? किन यसलाई व्युत्पन्न एकाई भनिन्छ?

उत्तर चापको एस.आई. इकाई पास्कल (Pa) हो।

हामीलाई थाहा छ कि, P= F / A

वा P = m.a /l.b

वा P = (kg.m.s-2) / (m.m)

वा चाप (P) = kg.m-1.s-2

तसर्थ, चापको एकाइ अर्थात Pa लाई व्युत्पन्न एकाइ भनिन्छ किनकि यो आधारभूत एकाइ i.e. Kg .m र s को संयोजनबाट आएको हो, त्यसैले यसलाई व्युत्पन्न एकाइ भनिन्छ।

एकाइ को प्रणालीका प्रकारहरू: एकाईको संयोजनलाई इकाईको प्रणाली भनिन्छ: मुख्यतया चार प्रकारका इकाईको प्रणाली हुन्छन्:

i) एकाइको MKS प्रणाली: एकाईको प्रणाली जसमा लम्बाइको एकाई मीटर (m) हो, पिण्डको एकाई किलोग्राम (Kg) हो र समयको एकाई सेकेन्ड(S) हुन्छ।त्यसलाई MKS प्रणाली भनिन्छ। यसलाई मेट्रिक प्रणाली पनि भनिन्छ ।

ii) एकाइको CGS प्रणाली: एकाईको प्रणाली जसमा लम्बाइको इकाई सेन्टीमिटर (सेमी) हुन्छ, पिण्डको एकाईलाई ग्राम (gm) र समयको एकाई सेकेन्ड(S) हुन्छ त्यसलाई CGS प्रणाली भनिन्छ । यसलाई फ्रान्सेली मापन प्रणाली पनि भनिन्छ। ।

iii) इकाईको FPS प्रणाली: एकाईको प्रणाली जसमा लम्बाइको एकाई फुट (foot) हुन्छ, पिण्डको एकाई पाउन्ड (Pound) हुन्छ र समयको सेकेन्ड(S) हुन्छ त्यसलाई FPS प्रणाली पनि भनिन्छ। यसलाई ब्रिटिश मापन प्रणाली पनि भनिन्छ। ।

iv) एसआई (systemse international de unit or System of international unit) इकाई को प्रणाली: मापन को अन्तर्राष्ट्रिय स्तरबद्ध इकाई को प्रणालीलाई एसआई प्रणाली को एकाइ को भनिन्छ।

एसआई प्रणाली को फाइदाहरू :

i) यसले मापन सरल र अधिक भरपर्दो बनाउन मद्दत गर्दछ।

ii) यो मापन मा एकरूपता ल्याउन र वास्तविक मापन लिन मद्दत छ।

iii) यो मापनको एकाईको एक अन्तर्राष्ट्रिय प्रणाली हो।

नापका फाइदाहरू:

i) यो तुलना गर्न, खरीद गर्न, विभिन्न प्रकारका सामानहरू बेच्न प्रयोग गरिन्छ।

ii) यो निर्माण र घरेलु गतिविधिहरूमा प्रयोग गरीन्छ, जस्तै पकाउने, धुने आदि।

iii) यसले विभिन्न वैज्ञानिक प्रयोग गर्न मद्दत गर्दछ।

iv) यो पदार्थको मात्राको विश्वव्यापी समझको लागि आवश्यक छ।

v) पदार्थको मात्राको बारेमा कानून र नियम बनाउन आवश्यक हुन्छ ।

भौतिकपरिमाण को मापन

लम्बाई: कुनै दुई बिन्दु बीचको दूरीलाई लम्बाइ भनिन्छ । यसको एसआई इकाई मीटर (मि) हो, यसलाई विभिन्न प्रकारको स्केल ले मापन गर्दछ।

एक मिटर लम्बाई: अन्तर्राष्ट्रिय नापतौल विभागमा राखिएको प्लेटिनम –iridium मिश्रण बाट बनेको स्केलमा 0 डिग्री सेल्सियसको तापक्रममा दुई मसिना समानान्तर सुनको रेखा बीचको दूरीलाई एक मिटर भनिन्छ।

पिण्ड: वस्तुमा निहित पदार्थको कुल मात्रालाई पिण्ड भनिन्छ। यसको एसआई इकाई केजी हो र बीम ब्यालेन्स द्वारा नापिन्छ । यो ठाउँ अनुसार घटबड हुदैन। वस्तुको पिण्ड वस्तुमा निहित परमाणुको संख्यामा निर्भर हुन्छ ।

एक किलोग्राम पिण्ड: अन्तर्राष्ट्रिय नापतौल विभागमा राखिएको प्लेटिनम इरिडियम मिश्रण बाट बनेको ढकको पिण्ड लाई 1 किलोग्राम भनिन्छ।

समय: दुई घटनाहरू वा कार्यहरू बीचको मध्यान्तरलाई समय भनिन्छ । यसको एसआई युनिट सेकेन्ड(S) हो , यसलाई एक प्रकारको वाचले नापिन्छ ।

जेनिथ: जब हामी सिधा उभिन्छौं, हाम्रो टाउको माथि आकाशको बिन्दुलाई त्यस ठाउँको जेनिथ भनिन्छ।

एक सौर दिन: पृथ्वीले आफ्नो अक्षमा एक पटक घुम्न लाग्ने समयलाई एक सौर दिन भनिन्छ।

एक सौर दिन = २4 घण्टा वा 86400 सेकेन्ड।

1 सेकेन्ड समय: 1 सौर्य दिनको १ / 86400औं अंशलाई 1 सेकेन्ड समय भनिन्छ ।

पेंडुलम घडी र क्वार्ट्ज घडी बीच भिन्नता

पेंडुलम घडी

क्वार्ट्ज घडी

i)पेंडुलम घडीमा, समयलाई पेन्डुलमको oscillation अवधि द्वारा मापन गरिन्छ

ii।) दिइएको समयले एक दिनमा केही सेकेन्डमा मिनेटमा घटबढ हुन्छ।

।) क्वार्ट्ज घडीमा, समय क्वार्ट्ज क्रिस्टलको ocillation अवधि द्वारा मापन गरिएको गरिन्छ ।

iii) यो एक महिनामा केहि सेकेन्ड घटबढ हुन्छ ।

वैज्ञानिक संकेत लेख्नका लागि नियमहरू।

i) दशमलव बायाँ तिर सार्दा, दश पावर प्रत्येक पालीमा एक एक गरेर बढ्नुपर्दछ। उदाहरणका लागि:

१२345।

= १२34.5.× १०१ = १२3.55 × १०२ = १२34.545 × १०3 = १२234.5× × १०4

ii) दशमलवलाई दायाँ तिर सार्दा, दश पावर प्रत्येक शिफ्टमा माइनस एक बढाउनुपर्दछ। उदाहरणका लागि:

०००००34

= 0.00034 × १०_1 = 0.0034 × १०-२ 0.034x १०_3 = 0.34 × १०×_4

समाप्त

कक्षा 9 विज्ञान विषयको .नाप (Measurement) पाठका महत्त्वपूर्ण प्रश्नहरु

Group –A (1 mark each )

1.नाप भनेको के हो ?

2.एकाइ भनेको के हो ?

3. आधारभूत एकाइ भनेको के हो ?

4. कुनै दुई आधारभूत एकाइको नाम लेख्नुहोस् ।

5. तत्जन्य एकाइको परिभाषा दिनुहोस् ।

6. कुनै दुई तत्जन्य एकाइको उदाहरण दिनुहोस् ।

7. S I unit को पूरा रूप लेख्नुहोस् ।

8. 1किलोग्राम पिण्डको परिभाषा दिनुहोस् ।

9. एसआई प्रणालीमा 1 सेकेन्ड समयलाई कसरी परिभाषित गरिएको छ ?

10. समय भनेको के हो ?

11.SI प्रणालीमा यसलाई कुन एकाइमा नापिन्छ ?

12.एसआई प्रणालीमा 1 मिटर लम्बाइलाई कसरी परिभाषित गरिएको छ ?

13.. एक सौर्य दिनको परिभाषा लेख्नुहोस् ।

14.. कुनै वस्तुको पिण्ड भनेको के हो ?

15. 1 मिटर लम्बाइको परिभाषा लेख्नुहोस् ।

16. तापक्रम र घनत्वको एस.आई. एकाइ लेख्नुहोस् ।

Group 'B' (2 marks each )

17. आधारभूत एकाइ र तत्जन्य एकाइबीच कुनै दुई फरक लेख्नुहोस् ।

18.समयको एकाइलाई आधारभूत एकाइ भनिन्छ तर गतिको एकाइलाई तत्जन्य एकाइ भनिन्छ । किन ?

19.. विभिन्न देशहरूमा नाप प्रणालीमा एकरूपता नहुँदा के कठिनाइ पर्छ ? छोटकरीमा लेख्नुहोस ।

20. समय नाप्न पेन्डुलम घडीभन्दा क्वार्ज घडी बढी उपयुक्त हुन्छ, किन ?

21.. धेरै ठूलो वा धेरै सानो सङ्ख्यालाई दसको घाताङ्कमा लेख्दा हुने दुई फाइदाहरू लेख्नहोस ।

Group 'C' (·3Marks each )

22. हाम्रो दैनिक जीवनमा नापको महत्त्व छोटकरीमा वर्णन गर्नुहोस् –

23.न्यटन (N) र जुल (J) समावेश गरिएका आधारभूत एकाइहरूको सूची बनाउनुहोस् ।

24. पास्कल (Pa) र वाट (W) मा समावेश गरिएका आधारभूत एकाइहरूको सूची बनाउनुहोस् ।

25. सामर्थ्य र मोमेन्टको एकाइमा समावेश गरिएका आधारभूत एकाइहरू पत्ता लगाउनुहोस् ।

26. एस.आई. प्रणालीको महत्त्व छोटकरीमा वर्णन गर्नुहोस् ।

Group-D (4 Marks each )

27. आधारभूत एकाइ र तत्जन्य एकाइबारे छोटकरीमा वर्णन गर्नहोस् ।

28. निम्नलिखित भौतिक परिमाणहरूको सत्र. तत्जन्य एकाइ र ती तत्जन्य एकाइमा सलग्न आधारभूत एकाइहरू लखनुहास् ।

(a) बल (b) चाप

29. एस.आई. प्रणालीको विकास किन गरिएको हो ? वर्णन गर्नहोस ।

30. निम्नलिखित भौतिक परिमाणहरूको सत्र, तत्जन्य एकाइ र ती तत्जन्य एकाइमा संलग्न आधारभूत एकाइहरू लेख्नुहोस् ।

(a) सामर्थ्य (b) घनत्व

Unit - Test

Unit 1: नाप (Measurement)

Time: 40 min. F.M.: 22

सबै प्रश्नहरूको उत्तर दिनुहोस् । (Answer all the questions.)

समूह 'क' (Group 'A') 1x6 =6

1.आधारभूत एकाइ भनेको के हो ?

2.एसआई प्रणाली भनेको के हो ? लेख्नुहोस् ।

3. कुनै दुईओटा तत्जन्य एकाइको नाम लेख्नुहोस् ।

4. 1 किलोग्राम पिण्डको परिभाषा लेख्नुहोस् ।

5. 1 मिटर लम्बाइको परिभाषा लेख्नहोस् ।

6. समय र तापक्रमको एस.आई. एकाइ लेख्नुहोस् ।

समूह 'ख' (Group 'B') 3 x2 =6

7.आधारभूत एकाइ र तत्जन्य एकाइबीच कुनै दुई फरक लेख्नुहोस् ।

8.मिटर (m) लाई आधारभूत एकाइ भनिन्छ भने न्युटन (N) लाई तत्जन्य एकाइ भनिन्छ, किन ?

9.एस.आइ. एकाइको विकास किन गरिएको हो ? कारण दिनुहोस् ।

समूह 'ग' (Group 'C') 2x 3 =6

10. निम्नलिखित तत्जन्य एकाइमा समावेश गरिएका आधारभूत एकाइहरू पत्ता लगाउनुहोस्।

. a. वाट b. पास्कल

11.एस.आई. प्रणालीका कुनै तीन फाइदाहरू उल्लेख गर्नुहोस् ।

समूह 'घ' (Group 'D') 1x4 =4

12.निम्नलिखित भौतिक परिमाणको सूत्र र तत्जन्य एकाइ लेखी ती तत्जन्य एकाइमा समावेश आधारभूत एकाइहरू पत्ता लगाउनुहोस्।

a.बल b. सामर्थ्य

एकाई -२ (बल)

बल: - भौतिक परिमाण जसले वस्तुको अवस्था परिवर्तन गर्छ त्यसलाई बल भनिन्छ। यसको एस.आई. इकाई (N) र स्पी्रग व्यालेन्स द्वारा मापन गरिन्छ। यो भेक्टर परिमाण हो। उदाहरण तान्ने बल, गुरुत्वाकर्षण बल आदि।

बल (F) = पिण्ड (m) × प्रवेग (a) वा पिण्ड (m) × गुरुत्व प्रवेग (g)

१ N बल: - १ केजी पिण्ड भएको वस्तुमा १ m/s² प्रवेग उत्पादन गर्न आवश्यक पर्ने वललाई १N बल भनिन्छ।

1 N =10⁵ dyne

सन्तुलित बल: - जब वस्तुमा एकसाथ काम गर्ने बलले आराम वा गतिको स्थितिमा कुनै परिवर्तन ल्याउँदैन तब वस्तुमा एकसाथ काम गर्ने बललाई सन्तुलित बल भनिन्छ। सन्तुलित बलमा परिणाम बलको मान सधै शून्य हुन्छ उदाहरणका लागि: दुई टोलीले डोरी तान्ने डोरी कुनै दिशामा सर्दैन।

असंतुलित शक्ति: - जब वस्तुमा एकसाथ काम गर्ने बलले आराम वा गतिको स्थितिमा कुनै परिवर्तन ल्याउछ तब वस्तुमा एकसाथ काम गर्ने बललाई असन्तुलित बल भनिन्छ ।असंतुलित बलमा परिणाम बलको मान सँधै शून्य भन्दा बढी हुन्छ । उदाहरणका लागि: जमीनमा फुटबल लात खुट्टा हान्दा, टेबलमा रहेको सानो बक्सलाई अगाडि धकेल्दा, आदि।

बल को प्रभाव वा गुणहरु:

i) यसले वस्तुको स्थिति परिवर्तन गर्न सक्दछ।

ii) यसले वस्तुको गति परिवर्तन गर्न सक्दछ।

iii) यसले वस्तुको दिशा वा गति परिवर्तन गर्न सक्दछ।

iv) यसले वस्तुको आकार परिवर्तन गर्न सक्दछ।

विश्राम: यदि वस्तुले आफ्नो वरपरको ठाउँको दांजोमा आफ्नो ठाउं परिवर्तन गर्दैन भने त्यसलाई विश्राम भनिन्छ। उदाहरणका लागि: टेबुलमा रहेको पुस्तक, बिजुलीका खम्बा, घरहरू, रूखहरू, आदि।

चाल: -यदि वस्तुले आफ्नो वरपरका ठाउँको दांजोमा आफ्नो ठाउं परिवर्तन गर्दछ भने त्यसलाई गति भनिन्छ। उदाहरणका लागि: सडकमा सवारी साधन, बस, इत्यादिमा हिंड्ने मानिस।

समान चाल र असमान चाल बीच भिन्नता

समान चाल

असमान चाल

i) चाल जसमा वस्तु ले बराबर अन्तराल समयमा समान दूरी पार गर्दछ त्यसलाई समान चाल भनिन्छ ।

ii) उदाहरणका लागि: ग्रह, स्याटेलाइट, घडी इत्यादिको चाल ।

i) चाल जसमा वस्तु ले बराबर अन्तराल समयमा असमान दूरी पार गर्दछ त्यसलाई असमान चाल भनिन्छ ।

ii) उदाहरणका लागि: सवारी साधन, उडान चराहरू, आदि को चाल ।

स्थान्तरण: कुनै पनि निश्चित दिशामा वस्तुले पार गरेको दूरीलाई स्थान्तरण भनिन्छ ।यो स्केलर परिमाण हो।

भेक्टर परिमाण: - मान र दिशा दुबै भएको भौतिक परिमाणलाई भेक्टर परिमाण भनिन्छ । उदाहरणका लागि: गति आदि।

स्केलर परिमाण : मान हुने तर दिशा नभएको] भौतिक परिमाणलाई स्केलर परिमाणका भनिन्छ । उदाहरणका लागि: वेग आदि।

भेक्टर राशी

स्केलर राशी

1.मान र दिशा दूवै भएको भौतिक परिमाणलाई भेक्टर राशी भनिन्छ।

'2.भेक्टर राशीको मान धनात्मक, ऋणात्मक वा सून्य कुनैपनि हुनसक्छ।

3.'यसलाई अक्षरको माथि बाण चिन्ह दिएर जनाउने गरिन्छ । .

4.उदाहरण: वल, स्थानान्तरण, गति, प्रवेग, तौल, गुरुत्वबल आदि

1.मान मात्र भएको तर दिशा नभएको भौतिक परिमाणलाई स्केलर राशी भनिन्छ।

2.स्केलर राशीको मान सधै धनात्मक मात्र हुन्छ, ऋणात्मक अथवा सून्य हुदैन।

3.यसलाई जनाउनको लागी अक्षरहरुको मात्र प्रयोग गरिन्छ वाण चिन्हको प्रयोग गरिदैन

4.उदाहरणः दूरी, वेग, समय, कार्य, शक्ति, घनत्व, आयतन, क्षेत्रफल, चाप आदि ।

वेग: एक एकाइ समय समयमा वस्तुले पार गरेको को दूरीलाई वेग भनिन्छ। यो भेक्टर परिमाण हो।

वेग वा औसत गति = पार गरेको दुरी(S)/ लागको समय(t)

गति: एक इकाई समयमा वस्तुले निश्चित दिशामा वस्तुले पार गरेको दूरीलाई गति भनिन्छ । एसआई युनिट m / s हो। यो स्केलर मात्रा हो किनकि यसको मात्र परिमाण छ तर दिशा छैन।

गति = निशिचत दिशामा पार गरेको दुरी(S)/ लागेकोसमय(t)

१.) एउटा विद्यार्थीको गति 5m/s हुन्छ। यसको मतलब के हो?

उत्तर यसको मतलब उसले एक सेकेन्डमा 5 meters मिटरको दूरी पार गर्दछ भन्ने वुझिन्छ।

औसत वेग: - वस्तुले पार गरेको कुल दूरी लाई पार गर्न लागेको कुल समयले विभाजित गर्दा आउने गतिलाई औसत वेग भनिन्छ।

प्रवेग: - एक इकाई समयमा गतिमा हुने परिवर्तनको दरलाई प्रवेग भनिन्छ

।यसको एसआई युनिट m / s² हो। यो भेक्टर परिमाण हो।

प्रवेग = गतिमा परिवर्तन / लागेकोसमय (t)

a = v-u / t

जहां, a = प्रवेग , V = अन्तिमगति , u = शुरुको गति, t = लागेकोसमय

रिटार्डेसन: प्रति इकाई समय मा गतिमा भएको कमीलाई रिटार्डेसन भनिन्छ । त्यसैले negative प्रवेग लाई रिटार्डेसन भनिन्छ। उदाहरणका लागि: -१० m /s² , यसको मतलब retardation १०m /s² हो। यसको S.I. इकाई पनि m / s² हो।

गतिको समीकरण: - गणितिय समीकरण जसले शुरुको गति (u), अन्तिमगति (v), प्रवेग (a), लागेकोसमय (t), र पार गरेको दूरी बीचको सम्बन्ध देखाउँदछ त्यस समीकरण लाई गतिको समीकरण भनिन्छ । जस्तो

V = u + at (i)

S = u + v / 2 × t (ii)

S = ut +1/2 at2 (iii)

V² = u² + 2as (iv)

मानौं यहाँ ,

शुरुको गति = u

अन्तिम वेग = v

समय लिएको = t

अब,

प्रवेग को परिभाषा अनुसार

a = v-u / t

वा v-u = at

=v = u + t प्रमाणित भयो

मानौं यहाँ

अन्तिम गति = v

लागेको समय समय लिएको = t

र दूरी = s

अब, औसत वेग = = u + v / २ (i)

फेरि, पार गरेको दूरी (S) = औसत वेग × समय लिइएको (t)

∴ S = u + v / 2 × t प्रमाणित भयो

मानौं यहाँ ,

शुरुको गति = u

अन्तिम गति = v

लागेको समय = t

र पार गरेको दूरी = S

अब औसत वेग == u + v / २

फेरि, C = औसत वेग × समय (t)

वा S = u + v / 2 × t (i)

समीकरण (i) मा v को मान राख्द

वा S = (u + v + at / २) × t (हामी लाई थाहा छ कि v = u +at x'G5)

वा S = (२u + at / २) × t

वा S = (२u / २ + at / २) × t

वा S = ut + at² / 2

=S = ut +1/2 at² प्रमाणित भयो

मानौं यहाँ ,

शुरुको गति = u

अन्तिम गति = v

लागेको समय = t

र दूरी कवर = s

अब औसत वेग = u + v / २

फेरि, पार गरेको दूरी (S) = औसत वेग - समय लिइएको (t)

वा S = u + v / 2 × t (i)

समीकरण (i) मा t को मान राख्द

वा S = u + v / 2 × v-u / a (हामी लाई थाहा छ कि t = v- u/t x'G5)

वा S = v²-u² / 2a

वा v –u² = 2as

∴ v²= u² + 2as प्रमाणित भयो

Note:

'कुनै बस्तु समान गतिले चलिरहेको छ भने त्यस अवस्थामा उक्त बस्तुको सुरुको गति (u) र अन्तिम गति (v) को मान बराबर (u = v) हुन्छ।

कुनै बस्तुलाई निश्चित उँचाईवाट खसालिन्छ भने त्यस अवस्थामा सुरुको गति(u) = 0m/s र गुरुत्वप्रवेग g = 9.8 m/s2 हुन्छ।

यदि कुनै बस्तुलाई माथितिर फ्याँकिन्छ भने त्यस अवस्थामा अन्तिम गति (v) = 0m/s र गुरुत्व प्रवेग g = - 9.8m/s² हुन्छ ।

पिण्ड (Mass) ' पदार्थमा भएको बस्तुको जम्मा परिमाणलाई पिण्ड भनिन्छ । * पिण्डको SI एकाई किलोग्राम हो। * पिण्ड स्केलर परिमाण हो। * पिण्डलाई नाप्न भौतिक तराजुको प्रयोग गरिन्छ । * पिण्डको मान स्थान र समय अनुसार परिवर्तन हुँदैन ।

ईनर्सिया (Inertia) :कुनैपनि पदार्थको आफु जुन अवस्थामा छ, त्यहि अवस्थामा रहिरहन खोज्ने गुणलाई त्यस पदार्थको ईनर्सिया भनिन्छ। jf

पदार्थहरुको आफ्नो यथास्थितिमा रहन खोज्ने अन्तरनिहित विशेषतालाई नै ईनर्सिया भनिन्छ। ईनर्सियालाई प्रभाव पार्ने तत्वहरु (Factors affecting inertia)

क) वस्तुको पिण्ड

ईनर्सिया र पिण्ड विचको सम्बन्ध (Relation between Mass and Inertia) कुनैपनि बस्तुको ईनर्सिया त्यस वस्तुको पिण्डमा निर्भर गर्दछ । बढि पिण्ड भएको बस्तुको ईनर्सिया धेरै हुन्छ भने कम पिण्ड भएको बस्तुको ईनर्सिया थोरै हुन्छ ।

ईनर्सियाका किसिम (Types of Inertia) सामान्यतया ईनर्सिया दुई प्रकारका हुन्छन् ।

क) स्थिर ईनर्सिया

ख) चाल ईनर्सिया

क) स्थिर ईनर्सिया (Inertia of rest) ' स्थिर अवस्थामा भएका हरेक बस्तु स्थिर अवस्थामा रहिरहन खोज्ने गुणलाई नै स्थिर ईनर्सिया भनिन्छ । उदाहरणहरुः टेवलमा राखिएको एउटा कितावमा बाहिरी बल नलगाएसम्म उक्त किताव स्थिर अवस्थामा रहिरहन्छ ।

v_ चाल ईनर्सिया :चाल अवस्थामा भएका हरेक बस्तु चाल अवस्थामा रहिरहन खोज्ने गुणलाई नै चाल ईनर्सिया भनिन्छ । उदाहरणहरुः -1. गुडिरहेको गाडीलाई एक्कासी ब्रेक लगाउदा यात्रुहरु अगाडितिर हुत्तिन्छन् '

2. चलिरहेको गाडिभित्रको यात्रुले हातमा रहेको सिक्का यदि माथितिर फ्याँक्छ भने उक्त सिक्का पछाडितिर नखसेर यात्रुको हातमा नै खस्दछ।

3.दौडिरहेको ब्यक्तिलाई अकस्मात कसैले रोकिने आदेश दिन्छ भने उक्त व्यक्ति रोकिनु अघि दुई चार कदम अगाडितिर हुत्तिन्छ। *

4.चलिरहेको पंखाको स्वीच बन्द गरेतापनि पंखा केहिवेर चलिरहन्छ।

5.लङजम्प खेल्ने खेलाडीले जम्प लिनुभन्दा अगाडि केहि दूरी दौडदै पार गर्नु पर्दछ ।

1. एउटा कार अकस्मात गुडाउदा त्यस भित्रका यात्रुहरु पछाडी ढल्कन्छन्, किन?

Ans.सुरुमा कार र कार भित्रका यात्रहरु दवै स्थिर अवस्थामा रहेका हन्छन। बाहिरी बलको कारण कार गडछ. तर स्थिर अवस्थामा रहेका यात्रुहरुमा बाहिरी बल प्रयोग नभएका कारण स्थिर अवस्थामा नै रहन खोज्छन् । तसर्थ स्थिर ईनर्सियाका कारण गाडी गुड्दा यात्रुहरु पछाडीतिर ढल्कन्छन्।

2. गलैचालाई लट्ठीले हिर्काउँदा त्यसमा भएको धुलो भूईंमा झर्छ किन होला?

Ans.बलको कारण गलैंचा चाल अवस्थामा आउँछ तर धुलोमा बाहिरी बल प्रयोग गलैचालाई लठ्ठीले हिर्काउदा बाहिरी बलको कारण गलैंचा चाल अवस्थामा आउँछ तर धुलोमा बाहिरी बल प्रयोग नभएकोले धुलोका कणहरु आफ्नो पहिलेकै स्थिर अवस्थामा रहन खोज्छन । तसर्थ धुलोमा भएको स्थिर ईनर्सियाको कारण गलैचा र त्यसमा भएको धुलो एक आपसमा छुट्टीन्छ र धुलो भूईमा झर्छ।

3.आँप फलेको रुखको हाँगा हल्लाउदा आँप भूईमा झर्छ, किन?

Ans. आँपको हाँगा हल्लाउदा बाहिरी बलको प्रयोगले गर्दा आँपको हाँगा चाल अवस्थामा आउँछ तर त्यसमा भएको आँपमा बाहिरी बलको प्रयोग नभएकाले पहिलेकै स्थिर अवस्थामा रहन खोज्छ । अतः स्थिर ईनर्सियाको कारण आँप हाँगावाट छुट्टीन्छ अनि भूईमा झर्छ।

4. गुडिरहेको बस अकस्मात रोकियो भने बसभित्रका यात्रीहरु अगाडी हुत्तिन्छन् । किन ?

Ans.गुडिरहेको बसमा बाहिरी बलको प्रयोगका कारण स्थिर अवस्थामा आउँछ । तर त्यस भित्रका यात्रीहरुमा बाहिरी बल प्रयोग नभएकोले उनीहरु पहिलेकै चाल अवस्थामा रहन खोज्छन् । तसर्थ चाल ईनर्सियाका कारण गुडिरहेको गाडी अकस्मात रोकिंदा बसभित्रका यात्रीहरु अगाडी हुत्तिन्छन् । घुमिरहेको पंखाको स्विच बन्द गरेपनि उक्त पंखा केहिवेरसम्म घुमिरहन्छ, किन?

5.चलिरहेको पंखाको स्वीच बन्द गरेतापनि पंखा केहिवेर चलिरहन्छ किन?

Ans.घुमिरहेको पंखाको स्विच बन्द गरेतापनि उक्त पंखा चाल ईनर्सियाका कारण चाल अवस्थामा रहिरहन खोज्छ र केहिवेर सम्म घुमिरहन्छ।

न्यूटनको चाल सम्वन्धी नियमहरु : बैज्ञानीक सर आईज्याक न्यूटनले चाल सम्बन्धि तीनओटा नियमहरु प्रतिपादन गरेका थिए । जसलाई निम्नानुसार उल्लेख गर्न सकिन्छ ।

पहिलो नियम (Newtons first law of Motion): “वाहिरी वलको प्रयोग नभएसम्म स्थिर अवस्थामा रहेको वस्तु स्थिर अवस्थामै रहन्छ र चाल अवस्थामा रहेको वस्तु समान गतिमा सरल रेखामा लगातार अगाडि वढिरहन्छ ।” यसैलाई न्यूटनको चाल सम्बन्धि पहिलो नियम भनिन्छ । जस्तैः टेवलमा राखिएको एउटा कितावमा बाहिरी बल नलगाएसम्म उक्त किताव स्थिर अवस्थामा रहिरहन्छ ।

दोश्रो नियम (Newtons Second Law of Motion) :कुनैवस्तुमा उत्पन्न हुने प्रवेग त्यसमा लगाईएको वलसंग समानुपातिक र त्यसमा परिवर्तन गरिएको पिण्डसंग व्यूत्त्रमाणुपातिक हुन्छ । यसैलाई न्यूटनको चाल सम्बन्धि दोश्रो नियम भनिन्छ ।

a∞F............ i

a∞ 1/m……..ii

F = ma हुन्छ भनि प्रमाणित गर्नुहोस।

न्यूटनको चालसम्वन्धि दोश्रो नियमअनुसार, पिण्ड स्थिर हुँदा बस्तुमा उत्पन्न हुनेप्रवेग त्यसमा लगाईएको बल संग समानुपातिक हुन्छ।

अर्थात , a ∞F..............i

बल स्थिर हुँदा बस्तुमा उत्पन्न हुने प्रवेग त्यसको पिण्डसंग ब्यूक्रमाणुपातिक हुन्छ।

अर्थात , a ∞1/m..............ii

समिकरण i र ii वाट,

Or a ∞F/ m

or, F ∞ ma

or, F = k ma ......iii (यहाँ k एक अचर राशी हो)

मानौः F = 1N, m = 1 kg, a = 1m/s² छन् ।

अव, F = kma or, 1 = k1x1 or, k = 1

अब, k को मान समिकरण (iii) मा राख्दा,

Or F= kma

or, F = Ima

or, F = ma प्रमाणित भयो।

1N बल (1N force): 1 किलोग्राम पिण्ड भएको बस्तुमा 1 m/s को प्रवेग उत्पन्न गराउन आवश्यक पर्ने बललाई 1N बल भनिन्छ ।

1 N= 1 kg x1 m/s²

मोमेन्टम (Momentum) * कुनैपनि बस्तुमा हुने चालको परिमाणलाई त्यस बस्तुको मोमेन्टम भनिन्छ। jf

कुनै वस्तुको पिण्ड र त्यसको गतिको गुणनफल लाई मोमेन्टम (momentum) भनिन्छ ।मोमेन्टमको SI एकाई kgm/s हो। मोमेन्टम एक भेक्टर परिमाण हो

मोमेन्टम = पिण्ड xगति *

1. ब्याडमिन्टनको कर्कले भन्दा क्रिकेट बलले हिर्काउदा बढि चोट लाग्छ, किन?

Ans. व्याडमिन्टन कर्कको भन्दा क्रिकेट बलको पिण्ड बढि हुने भएकोले क्रिकेट बलको मोमेन्टम बढि हुन्छ मोमेन्टमको मान बढि हुँदा बलको परिमाण पनि बढि हुन्छ । त्यसैले ब्याडमिन्टनको कर्कले भन्दा क्रिकेट बलले हिर्काउदा बढि चोट लाग्छ।

2.क्रिकेटको खेलाडीले क्रिकेट बल समात्न हात पछाडी लैजान्छ, किन?

Ans.क्रिकेट खेलाडीले क्रिकेट बललाई समात्दा हात पछाडी लैजान्छ । यसो गर्दा उक्त बललाई स्थिर अवस्थामा लैजान लाग्ने समय बढछ ।

तेश्रो नियम (Newtons Third law of Motion) प्रत्येक क्रियामा जहिलेपनि वरावर तर विपरित प्रतिक्रिया हुन्छ। न्यूटनको चाल सम्वन्धि तेश्रो नियमका उदाहरणहरुः

1. पानीमा पौडनको लागी मानीसले आफ्नो हातले पानी पछिल्तीर धकेल्छ

2. बेलुनभरी हावा भरेर वेलुनको मुखलाई तलतिर पारी मुख खोल्दा बेलुन माथीतिर धकेलिन्छ ।

3. जव बन्दुकवाट गोली जोडले बाहिर फायर गरिन्छ, बन्दूक पछाडीतिर धकेलिन्छ।

1.हरेक क्रियामा वरावर तर विपरित प्रतिक्रिया हुन्छ । तापनि तिनीहरु सून्य हुदैनन् किन ?

Ans. क्रिया र प्रतिक्रिया जहिलेपनि फरक फरक समयमा र फरक फरक बस्तुमा पर्ने भएकाले हरेक क्रियामा वरावर तर विपरित प्रतिक्रिया हुने भएतापनि तिनीहरु सून्य हुदैनन् ।

2.बन्दूकवाट गोली प्रहार गर्दा बन्दूक पछाडीतिर धकेलिन्छ, किन?

Ans.न्यूटनको चाल सम्बन्धि तेश्रो नियम अनुसार हरेक क्रियामा वरावर तर विपरित प्रतिक्रिया हुन्छ । यहाँनेर, बन्दूकवाट गोलि जोडले अगाडी जानु क्रिया हो र प्रतिक्रिया स्वरुप बन्दूक पछाडितिर धकेलिन्छ ।

3.अन्तरिक्षमा रकेट प्रक्षेपण गर्दा तलतिर धेरै धुवा फाल्छ, किन ?

Ans.रकेटलाई अन्तरीक्षमा प्रक्षेपण गर्दा रकेटभित्रको ईन्धन जलेर ग्याँस (धवा) जोडले तलतिर जान्छ, र न्युटनको चाल सम्वन्धि तेश्रो नियम अनुसार उक्त धूवाले उत्तिकै वलले रकेटलाई माथितिर धकेल्छ । फलस्वरुप रकेटलाई अन्तरीक्षमा प्रक्षेपण गर्न सम्भव हुन्छ।

4.माझीले डुङगा चलाउँदा पानीलाई पछाडीतिर धकेल्छ । किन?

Ans. न्यूटनको चाल सबन्धि तेश्रो नियम अनुसार हरेक क्रियामा जहिलेपनि वरावर तर विपरित प्रतिक्रिया हुन्छ । यहाँनेर, पानीलाई पछिल्तिर धकेल्नु क्रिया हो र पानीले पनि उत्तिकै वलले उक्त डुङ्गालाई प्रतिक्रिया स्वरुप अगाडीतिर धकेल्छ र माझीले डुङ्गालाई अगाडीतिर लैजान सक्छ।

Quesstions for Practise

एकाइ = बल

Group 'A' (1 Mark Each)

1.बल भनेको के हो ? यसको एसबाई एकाइ लेख्नुहोस्

2.चाल र विश्रामको परिभाषा दिनुहोस् ।

3. IN बलको परिभाषा लेख्नुहोस् ।

4 वेग र गतिको परिभाषा दिनुहोस् ।

5. इनर्सिया भनेको के हो ?

6. कुनै वस्तुको इनर्सिया कुन कुरामा निर्भर रहन्छ ? लेख्नुहोस् ।

7. चाल इनर्सिया भनेको के हो ?

8. को पिण्ड र इनर्सियाबीच कस्तो सम्बन्ध हन्छ ?

9. स्थानान्तरण भनेको के हो ?

10. प्रवेग भनेको के हो ? एसबाई प्रणालीमा यसको एकाइ लेख्नुहोस् ।

11. “हरेक क्रियामा बराबर तर विपरीत प्रतिक्रिया हुन्छ ।” यस भनाइले न्युटनको चालसम्बन्धी कुन नियम जनाउँछ ?

12. न्युटनको चालसम्बन्धी दोस्रो नियम लेख्नुहोस् ।

13. मोमेन्टम भनेको के हो ? यो कुन-कुन कुरामा निर्भर रहन्छ ? लेख्नुहोस् ।

14. असन्तुलित बल भनेको के हो ? एउटा उदाहरणसहित लेख्नुहोस् ।

15. न्युटनको चालसम्बन्धी पहिलो नियम लेख्नुहोस् ।

Group 'B' (2 Marks Each)

16 वेग र गतिबीच कुनै दुई भिन्नताहरू लेख्नुहोस् ।

17. गिलासमा पोस्टकार्डमाथि राखिएको सिक्का उक्त पोस्टकार्डलाई अचानक तान्दा गिलासभित्र बस्य । किन ? कारण दिनुहोस् ।

18. गति र प्रवेगवीच कुनै दुई भिन्नता मेनुहोस् ।

19. गुडिरहेको बस बचानक रोकिंदा यात्रीहरू किन बगाडितिर हुत्तिन्छन् ? कारण दिनुहोस् ।

20.खेलाडीहरूले लामो जम्प गर्नुभन्दा अगाडि केही मामो दूरीसम्म दौड्ने गर्दछन् । कारण दिनुहोस्

Group 'C' (3 Marks Each)

21.चालमा रहेको कुनै वस्तुको सुरुको गति, पार गरेको दुरी, प्रवेग र अन्तिम गतिबिच कस्तो सम्बन्ध हुन्छ ? लेख्नुहोस ।

22. न्युटनको चालसम्बन्धी पहिलो नियम व्याख्या गर्ने एउटा उदाहरण दिनुहोस्

23. F =ma हुन्छ भनी सिद्ध गर्नुहोस् ।

24. न्युटनको चालसम्बन्धी तेस्रो नियमका कुनै तीनओटा व्यावहारिक उपयोग लेख्नुहोस् ।

Group –D (4 Marks Each)

26. एउटा ट्रक 72 km/h को गतिमा गडिरहेको छ । डाइभरले ब्रेक लगाउँदा उक्त ट्रक 2 सेकेन्डमा रोकिन्छ भने उक्त टकले पार गरेको दुरी र गतिहास निकाल्नुहोस् । यदि उक्त ट्रकको पिण्ड 5000 kg छ भने सो ट्रक रोक्न ब्रेकले कति बल प्रदान गर्दछ ?

27. क्रिया र प्रतिक्रियाबिच कुनै एक भिन्नता लेख्नुहोस् । एउटा बस 60 km/h को गतिमा गुडिरहेको छ । सडकमा 11 मिटर अगाडि एउटा बच्चालाई देखेर ड्राइभरले ब्रेक लगाउँदा उक्त बसको रिटार्डेसन 13.88 m/s2 हुन्छ भने उक्त बसले पार गरेको दुरी र सो बस रोक्न लाग्ने समय पत्तै लगाउनुहोस् 28. न्युटनको चालसम्बन्धी तेस्रो नियम एउटा उदाहरणसहित व्याख्या गर्नुहोस् ।

29. प्रमाणित गर्नुहोस् :

i)v² = u² + 2as

ii)s=ut+1/2 at²

Unit - Test

Unit 1: बल (Force)

Time: 40 min. F.M.: 22

सबै प्रश्नहरूको उत्तर दिनुहोस् । (Answer all the questions.)

समूह 'क' (Group 'A') 1x6 =6

1. IN बलको परिभाषा लेख्नुहोस् ।.

2. कुनै वस्तुको इनर्सिया कुन कुरामा निर्भर रहन्छ ? लेख्नुहोस् ।

3.गति भनेको के हो ? यसको एसआई एकाइ लेख्नुहोस्

4.प्रवेग भनेको के हो ? एसआई प्रणालीमा यसको एकाइ लेख्नुहोस् ।

5.न्युटनको चालसम्बन्धी पहिलो नियम लेख्नुहोस्

6. सन्तुलित बल भनेको के हो ? एउटा उदाहरणसहित लेख्नुहोस् ।.

समूह 'ख' (Group 'B') 3 x2 =6

7. 'वेग र प्रवेगबीच कुनै दुई भिन्नता लेख्नुहोस् ।.

8.एकजना सिपाही तीव्र गतिमा दौडिरहेको छ । कमान्डरबाट रोकिन आदेश पाउँदा के ऊ रोकिन सक्छ ? किन ?

9. रूखको हाँगालाई हल्लाउँदा फलहरू मर्छन, किन

समूह 'ग' (Group 'C') 2x 3 =6

9. एउटा गाडी 25 m/s को गतिमा गुडिरहेको छ । ड्राइभरले ब्रेक लगाउँदा सो गाडी 5 सेकेन्डमा रोकिन्छ भने उक्त गाडीको रिटार्डेसन पत्ता लगाउनुहोस् । यदि उक्त गाडीको पिण्ड 1000 kg छ भने सो गाडी रोक्न कति बल प्रयोग गर्नुपर्छ ?

10. गतिसम्बन्धी गणितीय समस्याहरू समाधान गर्दा ध्यान दिनुपर्ने कुनै तीन कुराहरू उल्लेख गर्नुहोस्

समूह 'घ' (Group 'D') 1x4 =4

11.. प्रमाणित गर्नुहोस् :

i)v² = u² + 2as

ii)s=ut+1/2 at²

^{समाप्त}

Unit (एकाई): -3

Machine( यन्त्र)

यन्त्र (Machine) ; यन्त्र भन्नाले त्यस्ता उपकरणहरुलाई जनाउछ, जसले हाम्रो कामलाई सजिलो, छिटो र वढि सहज तरिकाले सम्पन्न गर्न मदत गर्दछ। त्यसलाई यन्त्र भनिन्छ ।
यन्त्र दुई प्रकारका हुन्छन् :
क) साधारण यन्त्र वा सरल यन्त्र
ख) जटिल यन्त्र

1)साधारण यन्त्र (Simple Machine) : दैनिक जीवनमा आईपर्ने कामलाई सजिलो वनाउन, छिटो गर्न, वा आफुलाई पाएक पर्ने दिशामा बल लगाउन मदत गर्ने कुनै उपकरणहरुलाई सरल यन्त्र वा साधारण यन्त्र भनिन्छ । जस्तैः उत्तोलक, पेचकस, घिी, बञ्चरो आदि ।

सरल यन्त्रले गर्ने कार्यहरु :
1. लगाईएको वललाई प्रवर्धन गर्न वा बृद्धि गर्न मदत गर्दछ ।
2. बलको दिशालाई परिवर्तन गर्न मदत गर्दछ ।जस्तो: घिर्नी
3. कामको दरलाई वढाउन मदत गर्दछ।
4. कामलाई सुरक्षित तरिकाले सम्पन्न गर्न मदत गर्दछ ।
यान्त्रिक फाईदा (Mechanical Advantage) : लोड र त्यसमा लगाईएको ईफोर्ट बीचको अनुपात लाई यान्त्रिक फाईदा भनिन्छ ।
यान्त्रिक फाईदा(M.A.) = लोड/ ईफोर्ट .
यान्त्रिक फाईदाको एकाई हुदैन । यान्त्रिक फाईदा सधै गति अनुपात भन्दा कम हुने गर्दछ । किनभने यन्त्रमा लगाईएको केहि वल घर्षण वलको विरुद्धमा समेत प्रयोग भइ खेर जान्छ।
1.कुनै सरल यन्त्रको यान्त्रिक फाईदा 2 छ भन्नाले के बुझिन्छ ?
Ans. कुनै यन्त्रको यान्त्रिक फाईदा 2 छ भन्नाले उक्त सरल यन्त्रको प्रयोगवाट हामीले यन्त्रमा लगाएको ईफोर्टले भन्दा 2 गुणा बढि लोडलाई उचाल्न सक्छौं भन्ने बुझिन्छ ।
गति अनुपात (Velocity ratio) :ईफोर्टले पारगर्ने दूरी र लोडले पार गर्ने दूरीबीचको अनुपातलाई गति अनुपात भनिन्छ । गति अनुपात निकाल्न प्रयोग गरिने सूत्र निम्नानुसार छ ।
गति अनुपात(V.R.) = ईफोटले पार गर्ने दुरी/लोडले पार गर्ने दूरी
गति अनुपातको कुनै एकाई हुदैन,सरल यन्त्रमा यान्त्रिक फाईदाको भन्दा गति अनुपातको मान धेरै हुन्छ । किनभने यान्त्रिक फाईदालाई घर्षणले असर गर्दछ तर गति अनुपातलाई घर्षणले असर गर्दैन।
गति अनुपातलाई आदर्श यान्त्रिक फाईदा (Ideal mechanical advantage) पनि भनिन्छ , किन भने यदि यान्त्रिक फाईदालाई घर्षणले असर नगर्ने हो भने यान्त्रिक फाईदाको मान र गति अनुपातको मान वरावर हुन्छ।
2. कुनै सरल यन्त्रको गति अनुपात 3 छ भन्नाले के बुझिन्छ ?
Ans.कुनै सरल यन्त्रको गति अनुपात 3 छ भन्नाले उक्त सरल यन्त्रमा लोडले पारगर्ने दूरी भन्दा ईफोर्टले पार गर्ने दूरी 3 गुणा बढि छ भन्ने बुझिन्छ।
लागत कार्य (Input Work): सरल यन्त्रमा ईफोर्टले गर्ने कार्यलाई लागत कार्य भनिन्छ ।
लागत कार्य = ईफोर्ट x ईफोर्टले पार गर्ने दूरी
लागत कार्यलाई जूल एकाईमा नापिन्छ।
उत्पादित कार्य (Output Work) : सरल यन्त्रको लोडमा हुने कार्यलाई उत्पादित वा उपयोगी कार्य भनिन्छ ।
उत्पादित कार्य = लोड x लोडले पार गर्ने
उत्पादित कार्यलाई जूल एकाईमा नापिन्छ । लागत कार्यभन्दा उत्पादित कार्य सधै कम हुने गर्दछ । किनकि सरल यन्त्रमा बलले गरेको लागत कार्य पूर्ण रुपमा उत्पादित कार्यका लागि उपयोग हुन सक्दैन र केहि लागत कार्य घर्षण वलको विरुद्धमा प्रयोग भई खेर जान्छ।
कार्यक्षमता (Efficiency) : सरल यन्त्रमा लोडले गरेको कार्य (उत्पादित कार्य) र ईफोर्टले गरेको कार्य (लागत कार्य) वीचको अनुपातको प्रतिशतलाई सरल यन्त्रको कार्यक्षमता भनिन्छ।
कार्यक्षमता(μ ) = यांन्त्रिक फाइदा/ गति अनुपात x 100%
वा उत्पादित कार्य/ लागत कार्य x100%
1.कुनै सरल यन्त्रको कार्यक्षमता 66 % छ भन्नुको अर्थ के हो ?
Ans.यसको अर्थ , उक्त सरल यन्त्रको प्रयोगले त्यस यन्त्रमा भएको जम्मा लागत कार्यको 66 % कार्यमात्र उपयोगी कार्यमा रुपान्तरण भयो र वाँकी 34 % कार्य घर्षणले खेर गयो।
2.कुनैपनि यन्त्रको कार्यक्षमता शत प्रतिशत हुदैन , किन?
Ans. कुनैपनि यन्त्रको कार्यक्षमता शत प्रतिशत हुदैन । किनकी प्रत्येक यन्त्रमा घर्षण हुने गर्दछ । घर्षणले यन्त्रको कार्यक्षमतालाई कटौति गर्ने गर्दछ ।
3. आदर्श यन्त्र (Ideal machine) भन्नाले के बुझ्नुहन्छ ?
Ans.यन्त्रको कार्यक्षमता शत प्रतिशत भएको अवस्थामा लागत कार्य (इनपुट कार्य) र उत्पादित कार्य (आउटपुट कार्य) बराबर हुन्छ । यस्तो यन्त्रलाई आदर्श यन्त्र (Ideal machine) भनिन्छ।
यन्त्रको कार्यक्षमतालाई वढाउनका लागी उपायहरु :
क) मेसिनमा चिल्लो पदार्थहरु (Lubricants) जस्तै, तेल वा ग्रिजको प्रयोग गरेर।
ख) मेसिनका पाटपूर्जाहरुमा छर्राहरु, वियरिङहरु , पाङ्ग्राहरु अथवा रोलरहरुको प्रयोग गरेर ।
ग) सतहलाई चिल्लो बनाएर
घ) घिसारेर भन्दा गूडाएर बस्तुलाई एक ठाँउवाट अर्को ठाँउमा लगेर सरल यन्त्रको सिद्धान्त

सरल यन्त्रको सिद्धान्त : यदि सरल यन्त्रमा घर्षण छैन भने लागत कार्य र उत्पादित कार्य सधै वरावर हनेगर्दछ । यसैलाई सरल यन्त्रको सिद्धान्त भनिन्छ।

बल x बलदूरी = तौल X तौलदूरी

लागत कार्य = उत्पादित कार्य

सरल यन्त्रका प्रकारहरु:
सरल यन्त्र 6 प्रकारका छन् , जसलाई निम्नानुसार उल्लेख गर्न सकिन्छ।

1. उत्तोलक 2. घिर्नि 3. छडके सतह 4. पाङ्ग्रा र वीड 5. पेच 6. फेसो

1. उत्तोलक (Lever) :निश्चित विन्दूमा अड्याएर तौल उठाउन सकिने काठ अथवा घातुवाट बनेको लाम्चो आकारको बस्तुलाई उत्तोलक भनिन्छ।

यान्त्रिक फाईदा = लोड / ईफोर्ट

गति अनुपात (V.R.)= ईफोर्ट दुरी/ लोडदुरी

घिर्नी (Pulley): डोरी वेर्नको लागि परिधिमा खाल्डो बनाईएको पाङ्ग्रा आकारको सरल यन्त्रलाई घिर्नी भनिन्छ।
घिर्नी को मदतले गर्न सकिने कार्यहरु
1. घिर्नी को प्रयोगले बढि तौल भएको बस्तुलाई कम (थोरै) बल लगाएर उठाउन सकिन्छ।
2. घिर्नीको सहायतावाट बलको दिशा परिवर्तन गरेर सजिलो संग तौल उठाउन सकिन्छ ।
घिर्नी को प्रकार : 2 प्रकारका हुन्छन्
1. अचल घिर्ती प्रणाली : लोड उठाउदा घिर्निले तौलसंगै आफ्नो स्थान परिवर्तन गर्दैन भने त्यस प्रकारको घिी प्रणालीलाई अचल चिर्नी प्रणाली भनिन्छ।अचल प्रणालिमा एउटा मात्र घिीको प्रयोग भएकाले यसको गति अनुपात 1 हुन्छ।

2. चल घिर्नी प्रणाली :लोड उठाउँदा घिर्तीले लोडसंगै आफ्नो स्थान पनि परिवर्तन गर्दछ भने त्यस्तो घिर्ती प्रणालीलाई चल घिर्नी प्रणाली भनिन्छ। एउटामात्र घिर्नी प्रयोग गरिएको चल प्रणालीमा,लोडलाई थेग्न प्रयोग भएको डोरी खण्डको संख्या 2 हुन्छ त्यसैले एक चल घिर्नी प्रणालीमा गति अनुपात 2 हुन्छ।

यान्त्रिक फाईदा(M.A.) : लोड / ईफोर्ट
घिर्नी प्रणालीको गति अनुपात(VR):घिर्नी प्रणाली मा प्रयोग हुने घिर्नीको संख्या (चल घिर्नी वाहेक )वा घिर्नी प्रणालीमा लोडलाई थाम्न प्रयोग हुने डोरीको खण्डको संख्या

छडके सतह (Inclined Plane) :सामान्यतया पृथ्वीको समतल सतहसंग निश्चित कोण बनाएर जाने सतहलाई छडके सतह भनिन्छ ।उकालो वाटो भिरालो सडक, भयङ, तेसोगरि राखिएको फल्याक, आदि सब छडक सतहका उदाहरणहरु हुन् । छडके सतह उकालो ठाँउमा बस्तुलाई लोड गर्नका लागि प्रयोग गरिने सरल यन्त्र हो।

यान्त्रिक फाईदा(M.A.) = लोड / ईफोर्ट
छडके सतहको गति अनुपात(VR ) : छडके सतहको सतह को लम्वाइ( इफोर्टले पार गरेको दुरी)L / छडके सतहको उचाइ (लोडले पार गरेको दुरी)h

पाङ्ग्रा र बीड (Wheel and Axle): ठलो अर्धव्यास भएको सिलिण्डर(पाङ्ग्रा) र सानो अर्धव्यास भएको सिलिण्डर (बीड) लाई जोडेर बनाईएको सरल यन्त्रलाई पाङ्ग्रा र बीड भनिन्छ। पेच खोल्ने पेचकस, नटबोल्ट खोल्ने रेञ्च, ढोकाको ह्याण्डल, साईकलको पाउदान, सिलाई मेसिनको ह्याण्डल आदि पाङ्ग्रा र बीडका उदाहरणहरु हुन्

यान्त्रिक फाईदा(M.A) . लोड / ईफोर्ट
पांग्रा र वीडको गति अनुपात (VR):पांग्राको अर्धव्यास(R) / वीडको अर्धव्यास(r)
1.पाङ्ग्रा र बीड लाई निरन्तरगामी उत्तोलक पनि भनिन्छ, किन?
Ans.पाङ्ग्रा र बीडलाई चित्रमा प्रस्तुत गर्दा लोड र ईफोर्टको बीचमा फलक्रम रहने हुनाले यसलाई उत्तोलकको रुप मान्न सकिन्छ उत्तोलकलाई ईफोर्टले एउटा निश्चित कोणसम्म (90° सम्म) मात्र घुमाउन सक्छ । तर पाङ्ग्रालाई ईफोर्टले लगातार लोड माथी नपुगेसम्म (360 सम्म) घमाईरहन सक्छ । त्यसैले पाङ्ग्रा र बीडलाई निरन्तरगामी उत्तोलक भनिन्छ।

मोमेन्ट(Moment) :बलको घुम्ने असरलाई मोमेन्ट भनिन्छ । वा
सरल यन्त्रमा फलक्रम वाट बलसम्मको लम्ब दूरी र त्यसमा लगाईने बलको गणनफललाई मोमेन्ट भनिन्छ।
मोमेन्ट . =फलक्रमवाट बलसम्मको लम्व दूरी X बल
मोमेन्टलाई न्यूटन मिटर (Nm) एकाईमा नापिन्छ ।

मोमेन्टलाई निम्नलिखित दूई कुराहरुले असरगर्दछ ।
क)केन्द्रवाट बलसम्मको लम्व दूरी ख) बलको परिमाण
मोमेन्टको नियम (Law of Moment) :बस्तु सन्तुलनमा रहेको अवस्थामा घडिको सूई घुम्ने दिशातिरको मोमेन्टको योगफल र यसको विपरित दिशातिरको मोमेन्टको योगफल बरावर हुन्छ । यसैलाई मोमेन्टको नियम भनिन्छ।
घडिको सूईको दिशातिरको मोमेन्ट =घडिको सूईको विपरित दिशातिरको मोमेन्ट
अथवा,
बल Xबलदूरी = ईफोर्ट X ईफोर्ट दूरी

Unit :4 कार्य ,शक्ति र सामर्थ्य

कार्य (Work):बल र बलको दिशातिर पार गरेको दुरीको गुणनफललाई नै त्यस बलले गरेको कार्य भनिन्छ।कार्यको एस. आई. एकाई जुल(J) हो।

कार्य(W)= . बल(F) x दुरी (d)
W = Fxd
1.)जुल कार्य :1 न्युटन बल लगाएर कुनै बस्तुलाई 1 मिटर पर धकेल्दा हुने कार्यलाई 1 जुल कार्य भनिन्छ ।
1जुल कार्य : 1न्युटन x 1मिटर

कार्यलाई प्रभाव गर्ने कुराहरु : 1)बल 2)बस्तुले पार गरेको दुरी

कार्यका प्रकार (kinds Of works) : 1.)घर्षण बल बिरुद्धको कार्य : कुनै बस्तुमा घर्षणबल विरुद्ध बल लगाउदा यदि त्यस बस्तुले बलको दिशामा निश्चित दूरी पार गर्दछ भने यसरी गरिएको कार्यलाई घर्षणबल बिरुद्धको कार्य भनिन्छ। जस्तैः कुनै ठेलागाडा लाई धकेलेर निश्चित दुरी पार गर्नु ।
घर्षण बल बिरुद्धको कार्य (W): बल(F) X दूरी(d)
W = Fxd

2.) गुरुत्वाकर्षण बल विरुद्धको कार्य : गुरुत्वार्कषण बल बिरुद्ध बल लगाउदा यदि कुनै बस्तुले बलको दिशामा निश्चित दूरी पार गर्दछ भने यसरी गरिएको कार्यलाई गुरुत्वार्कषण बल बिरुद्धको कार्य भनिन्छ । जस्तै. कुनै लोड लिएर भऱ्याङ माथि उक्लन्।
गुरुत्वार्कषण बल विरुद्धको कार्य(w)═पिण्ड x गुरुत्व्प्रबेग x उचाइ
गुरुत्वार्कषण बल विरुद्धकोपिण्ड कार्य(w)═mxgxh

शक्ति (Energy): कुनै बस्तुले गर्नसक्ने कार्यको क्षमतालाई नै त्यस बस्तुको शक्ति भनिन्छ। शक्तिको एस. आई. एकाई जुल (j) हो । कुनैपनि कार्य गर्न शक्तिको आवश्यक्ता पर्दछ । शक्ति नै बस्तुले गर्नसक्ने कार्यको क्षमता हो । त्यसैले कार्य र शक्ति दुवैलाई एउटै एकाईमा नापिन्छ ।

गरेको जम्मा कार्य =कार्य गर्दा खपत भएको जम्मा शक्ति

शक्तिको रुपान्तरण: एक प्रकारको शक्ति अर्को प्रकारको शक्तिमा परिवर्तन हुनुलाई नै शक्तिको रुपान्तरण भनिन्छ।जस्तो : जेनेरेटर ═यान्त्रिक शक्ति → विद्युत शक्ति । बाहिरी रुपमा कार्य गरेको नदेखिएतापनि सुतिरहेको व्यक्तिमा शक्ति घटीरहेको हन्छ । किन कि मानिस सुतिरहेको अवस्थामा पनि हाम्रो शरीरमा श्वासप्रश्वास क्रिया भैरहेको हुन्छ , मुटुको धडकन चलिरहेको हुन्छ , खानाको पाचन क्रिया भैरहेको हुन्छ र यसको लागि निरन्तर शक्ति खर्च भैरहेको हुन्छ ।

तल दिईएका उपकरणहरुले गर्ने शक्तिको रुपान्तरण देखाउनुहोस।

1.) फोटो सेल ═ प्रकाश शक्ति → विद्युत शक्ति

2) जेनेरेटर ═यान्त्रिक शक्ति → विद्युत शक्ति

3)मोटर विद्युत═ शक्ति → यान्त्रिक शक्ति

4) टर्चलाईट ═विद्युत शक्ति → प्रकाश शक्ति

5) पंखा ═विद्युत शक्ति → यान्त्रिक शक्ति

6) रेफ्रिजेरेटर═ विद्युत शक्ति → ताप शक्ति

7) विद्युत हिटर ═बिद्युत शक्ति → ताप शक्ति

8) टर्वाईन ═यान्त्रिक शक्ति→ विद्युत शक्ति

9) बल्व ═विद्युत शक्ति → प्रकाश शक्ति

शक्तिको संरक्षणको सिद्धान्त(Law of Conservation of Energy) :शक्तिलाई न त निर्माण गर्न सकिन्छ, न त नष्ट गर्न नै । बरु एक प्रकारको शक्तिलाई अर्को प्रकारको शक्तिमा रुपान्तरण गर्न सकिन्छ।” यसैलाई शक्तिको संरक्षणको सिद्धान्त भनिन्छ ।

शक्तिका प्रकारहरु(Kinds of Energy):

1. रासायनिक शक्तिः (Chemical Energy) कुनैपनि पदार्थमा रासायनिक परिवर्तन भै संचित रहेको शक्ति लाई रासायनिक शक्ति भनिन्छ ।जस्तो: काठ, दाउरा, रोटी, पेट्रोल, डिजल आदिमा रासायनिक शक्ति संचित रहेको हुन्छ ।

2. यान्त्रिक शक्तिः (Mechanical Energy)कुनैपनि बस्तुमा उत्पन्न हुने चाल अथवा त्यस बस्तुको स्थान वा स्थिति परिवर्तनका कारणले संचित हुने शक्तिलाई यान्त्रिक शक्ति भनिन्छ । यान्त्रिक शक्ति निम्नानुसार दुई प्रकारका हुन्छन्:

क) स्थिति शक्ति (Potential Energy) कुनैपनि बस्तुमा त्यसको स्थान वा स्थिति परिवर्तनको कारणले सञ्चित हुने शक्तिलाई स्थिति शक्ति भनिन्छ । जस्तो :बाँधमा जम्मा गरिएको पानी, तन्काईएको गलेलि, बटारिएको स्प्रिङ, भकुण्डो हान्न उचालिएको खुट्टा, निश्चित उचाईसम्म पुयाईएको ढुङ्गा आदिमा स्थिति शक्ति सञ्चित रहेको हुन्छ

स्थिति शक्ति (P.E.)= पिण्ड xगुरुत्व प्रवेगx उचाई

PE = mxgxh

ख) चाल शक्ति(गति शक्ति) (Kinetic Energy):बस्तुमा हुने चालले गर्दा उक्त बस्तुमा उत्पन्न हुने शक्तिलाई चाल शक्ति भनिन्छ । जस्तो :बन्दुकबाट छोडिएको गोली, बगिरहेको पानी, गुडिरहेको भकुण्डो आदिमा रहेको शक्तिलाई चाल शक्ति भनिन्छ।

चाल शक्ति(गति शक्ति)(KE) = 1/2 mv²

3)विद्युत शक्तिः (Electrical Energy) कुनै सुचालकमा स्वतन्त्र ईलेक्ट्रोनहरुको निरन्तर प्रवाहका कारण उत्पन्न हुने शक्तिलाई विद्युत शक्ति भनिन्छ ।

4.ताप शक्तिः (Heat Energy) बस्तुमा भएका अणुहरुको गतिशक्तिको समष्टिलाई ताप शक्ति भनिन्छ।

5. ध्वनी शक्तिः(Sound Energy) बस्तुगत माध्यममा अणुहरुको कम्पनले गर्दा उत्पन्न हुने शक्तिलाई ध्वनी शक्ति भनिन्छ।

6.प्रकाश शक्तिः (Light Energy) कुनै बस्तुलाई अत्यन्त बढि ताप दिंदा उक्त बस्तुमा उत्पन्न हुने विकिरण शक्तिलाई प्रकाश शक्ति भनिन्छ ।

7.चुम्वकिय शक्तिः(Magnetic Energy)चुम्बकको चुम्वकिय गुणका कारण उत्पन्न हुने शक्तिलाई चुम्वकिय शक्ति भनिन्छ।

8. पारमाणविक शक्तिः (Nuclear Energy): परमाणुको न्युक्लियस बिच्छेदन वा संयोजन हुँदा अत्याधिक मात्रामा शक्ति उत्पन्न हुने गर्दछ । यसरि उत्पन्न हुने शक्तिलाई पारमाणविक शक्ति भनिन्छ ।

सामर्थ्य (Power) : प्रतिसेकेण्ड कार्यगर्ने दरलाई सामर्थ्य भनिन्छ । सामर्थ्यको एस. आई. एकाई बाट (Watt)  वा J÷Sहो ।
सामर्थ्य(P) =कार्य(W) ÷लागेको समय(t)

1 वाट सामर्थ्यः 1 सेकेण्डमा कुनै बस्तुले 1 जूल कार्य गर्छ भने त्यस बस्तुको सामर्थ्य 1 वाट हुन्छ।
lwatt = 1 Joule÷1 second
1000 वाट = 1 किलो वाट
1000 किलो वाट = 1 मेगावाट
746 वाट = हर्स पावर ।
प्र. कुनै बल्वमा 60 वाट लेखिएको छ भने यसको अर्थ के हो?
उत्तर यसको अर्थ हो, उक्त बल्वमा रहेको फिलामेन्टले एक सेकेण्डमा 60 जुल विद्युत शक्तिलाई प्रकाश र ताप शक्तिमा रुपान्तरण गर्दछ।


Unit : 5 (प्रकाश)
प्रकाशको आवर्तन : प्रकाश कनै एक माध्यमवाट अर्को माध्यममा जाँदा वाङ्गिने गर्दछ । जुन वांगिने कियालाई प्रकाशको आवर्तन भनिन्छ।

प्रकाशको आवर्तन को कारण: विभिन्न माध्यमहरुमा प्रकाशको गति फरक फरक हुन्छ । त्यसैले प्रकाश एक माध्यमवाट अर्को माध्यममा जादा फरक फरक गतिले हिडने भएकाले प्रकाशको आवर्तन हुने गर्दछ ।
प्रकाशको माध्यम: प्रकाश हिडने पारदर्शक वस्तुहरुलाई नै प्रकाशको माध्यम भनिन्छ। प्रकाशका माध्यमहरु सघन र विरल गरि दुई प्रकारका हुन्छन् ।
सघन माध्यम :तुलनात्मक रुपले धनत्व वढि भएको प्रकाशको माध्यमलाई सघन माध्यम भनिन्छ । जस्तैः प्रकाश हावावाट पानीमा जादैछ भने हावाको तुलनामा पानीको घनत्व वढि हुन्छ त्यसैले यहाँ पानी सघन माध्यम हो।
विरल माध्यम : तुलनात्मक रुपले कम घनत्व भएको प्रकाशको माध्यमलाई विरल माध्यम भनिन्छ । जस्तैः प्रकाश पानीवाट काँचमा जाँदैछ भने काँचको तुलनामा पानीको घनत्व कम हुन्छ त्यसैले यहाँ पानी विरल माध्यम हो।
आपतित किरण: पहिलो माध्यममा प्रकाशको किरणको बाटोलाई आपतित किरण भनिन्छ।
आपतित कोण : आपतित किरण ले नर्मल सँग बनाउने कोणलाई आपतित कोण भनिन्छ ।
आवर्तित किरण: स्दोस्रो माध्यमबाट गुज्र्दा आफ्नो मूल बाटोबाट मोडिने प्रकाशको किरणलाई आवर्तित किरण भनिन्छ।
आवर्तन कोण : आवर्तित किरण किरणले नर्मल सँग बनाउने कोणलाई अपवर्तन कोण भनिन्छ।

प्रकाशको आवर्तनका नियमहरु
1.) आपतित किरण, आवर्तित किरण र नर्मल एउटै सतहमा पर्दछन् ।
2.)कुनै दुईवटा माध्यमका लागि आपतित कोणको साइन (Sine i) र आवर्तित कोणको साइन (Sine r)को अनुपात सधै स्थिर हुन्छ । यस नियमलाई स्नेलको नियम पनि भनिन्छ ।
3) प्रकाश सघन माध्यमवाट विरल माध्यममा जाँदा नर्मलभन्दा टाढा जान्छ।
4) प्रकाश विरल माध्यमवाट सघन माध्यममा जाँदा नर्मलतिर वाङ्गिन्छ
रिफयाक्टीभ इन्डेक्सस्:कुनै दुईवटा माध्यमका लागि आपतित कोणको साइन (Sine i) र आवर्तित कोणको साइन (Sine r)को अनुपात सधै स्थिर हुन्छ ।जुन स्थिर मानलाई रिफयाक्टीभ इन्डेक्स भनिन्छ।यसलाई (μ)  म्यु अक्षरले संकेत गरिन्छ ।बिभिन्न माध्यमहरुमा रिफयाक्टीभ इन्डेक्सको मान जस्तो : बरफ ०.३१ पानी १.३३ अल्कोहल १.३६ प्याराफिन १.४४ काँच १.४० ग्लिसरीन १.४७ मणिक ०.७६ हीरा को २.४२ हुन्छ।
रिफयाक्टीभ इन्डेक्सस् (μ)= Sine i /Sine r
वा विरल माध्यममा प्रकाशको वेग / सघन माध्यममा प्रकाशको वेग
वा बास्तविक गहिराही / भ्रमात्मक गहिराही
कारणहरु
1) पानीले भरिएको पाँचको गिलासमा पेन्सील डुवाउँदा उक्त पेन्सिल बाङ्गो देखिछ किन  ?
उ.पानी भित्र रहेको पेन्सिलवाट प्रकाश पानीवाहिरको अवलोकनकर्ता सम्म आउँदा नर्मल देखि टाढा जाने भएकाले पानीले भरिएको काँचको गिलासमा पेन्सील डुवाउँदा उक्त पेन्सिल बाङ्गो देखिन्छ।
2) बाहिरवाट हेखेिरी पोखरीको गहिराही वास्तविक भन्दा कम देखिन्छ किन ?
उ.पोखरीको पिंधवाट प्रकाश फर्केर पोखरीवाहिरको अवलोकनकर्ता सम्म आउँदा नर्मल भन्दा टाढा वाङ्गीएर जाने भएकाले बाहिरवाट हेर्दा खेरी पोखरीको गहिराही वास्तविक भन्दा कम देखिन्छ।
3) पोखरीभित्रको माछालाई ताकेर हान्दाखेरी लाग्दैन, किन ?
उ.पोखरीभित्रको माछावाट प्रकाश पोखरीबाहिर रहेको अवलोकनकर्ता सम्म आँउदा नर्मलभन्दा टाढा जाने भएकोले अवलोकनकर्ताले माछालाई फरक ठाउँमा देख्छ त्यसैले पोखरीभित्रको माछालाई ताकेर हान्दाखेरी उक्त माछालाई लाग्दैन।
4) पानी भएको विकरको पिंधमा एउटा सिक्का राख्दा उठेको देखिन्छ, किन ?
उ. पानी भित्र रहेको सिक्कावाट पानी बाहिर रहेको अवलोकनकर्ता सम्म प्रकाश आउँदा उक्त प्रकाश नर्मलभन्दा टाढा बाङ्गीने भएकाले अर्थात प्रकाशको आवर्तन हुने भएकाले पानी भएको ्र विकरको पिंधमा एउटा सिक्का राख्दा उक्त सिक्का उठेको देखिन्छ ।
चरम कोण :विरल माध्यममा आवर्तित कोणको मान ९०° वनाउनका लागी सघन माध्यममा आवश्यक पर्ने आपतित कोणको मानलाई चरमकोण भनिन्छ। विभिन्न माध्यमहरुमा चरम कोणको मान जस्तो: बरफ ५०° पानी ४९° हुन्छ।

चरम कोण लागि आवश्यक पर्ने दुई अवस्थाहरु :
1.) प्रकाश सघन माध्यमवाट विरल माध्यममा गएको हुनुपर्दछ ।
2)आपतित कोणको मान ९०° हुनुपर्दछ
प्रकाशको पुर्ण आन्तिरिक परावर्तन : प्रकाश सघन माध्यमवाट विरल माध्यममा जाँदा यदि आपतित कोणको मान चरमकोणको भन्दा वढि भएमा प्रकाश पुनः पहिलेकै माध्यममा फर्किन्छ । यसैलाई प्रकाशको पुर्ण आन्तरिक परावर्तन भनिन्छ।

प्रकाशको पुर्ण आन्तरिक परावर्तनको लागि आवश्यक पर्ने दुई अवस्थाहरु :
1) प्रकाश सघन माध्यमवाट विरल माध्यममा गएको हुनुपर्दछ ।
2)आपतित कोणको मान चरमकोणको मानभन्दा वढि हुनुपर्दछ ।
प्रकाशको पुर्ण आन्तरिक परावर्तनका उपयोगिताहरु
1) प्रकाश नलि र अप्टीकल फाईवर बनाउन
2) बाईनोकुलर र पेरिस्कोप बनाउन ।
प्रकाशको पुर्ण आन्तरिक परावर्तनका असरहरु :
1) मिराज
2) बहुमुल्य पथ्थर,
प्र.1)हिरा, मणि आदि टल्किनु हिरा चम्किने कारण के हो ?
उ. हिराको चरम कोण अत्यन्त कम ४२° हुने भएकाले हिराभित्र गएको प्रकाशको धेरैपटक पूर्ण आन्तरिक परावर्तन हुन्छ । जसले गर्दा हिराभित्र रहेको प्रकाशको परिमाणमा बृद्धि हुन्छ । अव उक्त किरण कुनै स्थानवाट हिरा बाहिर निस्कियो भने अत्याधिक उज्यालो भएर निस्कन्छ र उक्त हिरा बढि चम्किलो देखिन्छ।
2)पानी परेको बेला घाम लाग्यो भने ईन्द्रेणी देखिन्छ, किन  ?
उ.सूर्यको किरण बायुमण्डलमा भएका पानीका मसिना थोपाहरुमा जाँदा प्रकाश को किरण सातओटा रगंको किरणमा विभाजन हुने भएकाले पानी परेको वेला घाम लाग्यो भने इन्द्रेणी देखिन्छ।
प्रकाश नली : भित्री सतहमा धेरै रिफयाक्टिभ इन्डेक्स भएको वस्तु प्रयोग गरिएको लचकदार नली,जसको एउटा छेउमा प्रकाश पठाउदा प्रकाशको पूर्ण आन्तरिक परावर्तन भएर अर्को छेउसम्म पुग्छ । यस्तो खालको नलीलाई प्रकाश नली भनिन्छ ।

प्रकाश नलीका उपयोगिताहरु :
1 प्रकाश नली इन्डोस्कोप भन्ने उपकरणमा प्रयोग गरिन्छ ।
2)यसको मदतवाट डक्टरहरुले विरामीहरुको आन्तरिक अङ्गहरुको अवलोकन गरी रोग पत्ता लगाउछन् ।
3) प्रकाश नलीलाई विद्युतीय तरंगहरुलाई विभिन्न ठाउँहरुमा प्रसारण गर्नको लागि पनि यसको प्रयोग गरिन्छ।
मिराज: गर्मि समयमा पिच सडक अथवा मरुभुमीहरुमा प्रकाशको पुर्ण आन्तरीक परावर्तनका कारण देखिने भ्रमात्मक पानीमा देखिने छांयालाई वा पोखरीहरुलाई मिराज भनिन्छ।

प्रकाशको बिच्छेदन : सूर्यको किरण पानीको थोपा अथवा प्रिज्मवाट पठाउदा प्रकाशको आवर्तन भई सातवटा रंगहरुमा टुक्रने प्रक्रियालाई प्रकाशको विच्छेदन भनिन्छ।। प्रकाशको विच्छेदन हुदा सामान्य प्रकाश निम्नानुसार सातओटा रंगहरुमा छुट्टीन्छ। १ ) रातो २) सुन्तला ३)पहेलो ४) हरियो ५_ निलो ६.) निर ७.) बैजनी ।यी ७ रगंका किरणहरुलाई संक्षिप्तमा ROYG BIV पनि भनिन्छ ।
प्रकाश हावाबाट प्रिज्ममा जाँदा विच्छेदन हुनुको कारण : हावामा प्रकाशका सवै रंगहरुको गति समान हुन्छ । तर प्रकाश हावाबाट प्रिज्म (सघन माध्यम) मा प्रवेश गर्दा भने यसको गतिका रप्रत्येक रंगका किरणहरुको तरंग लम्वाई कम हुन्छ । जसले गर्दा ती विभिन्न रंगका किरणहरु एक आपसवाट छुट्टीन्छन् र प्रकाशको विच्छेदन हुन्छ ।जस्तो: प्रकाशको विच्छेदन हुँदा देखिने सातओटा रंगहरुमध्ये रातो किरणको गति सवै भन्दा वढी र तरंग लम्वाई सवैभन्दा लामो हुन्छ । यसैगरी वैजनि रंगको गति सवै भन्दा कम र तरंग लम्वाई सवैभन्दा छोटो हुन्छ ।
1)प्रिज्मवाट आवर्तन हुँदा प्रकाश विच्छेदन हुन्छ तर ग्लास स्ल्यावबाट आवर्तन हुँदा प्रकाश विच्छेदन हुदैन, किन ?
उ.प्रिज्मको दुवैतिरको सतह छडके परेको हुनाले प्रिज्ममा प्रकाश छिर्दा र प्रिज्मवाट प्रकाश निस्कदा दुवै अवस्थामा प्रकाशको विच्छेदन हुन्छ । तर ग्लास स्ल्यावका सतहहरु समानान्तर हुन्छन् , जसले गर्दा प्रकाश हावाबाट ग्लास स्ल्यावको माथिल्लो सतहवाट छिर्दा प्रकाशको विच्छेदन हुन्छ तर फेरी तल्लो सतहवाट बाहिर निस्कदा विच्छेदन भएका सवै किरणहरु एकत्रित भएर सेतो किरणको रुपमा ग्लास स्ल्याववाट निस्कन्छन् । त्यसैले प्रिज्मवाट आवर्तन हुँदा प्रकाश विच्छेदन हुन्छ, तर ग्लास स्ल्याववाट आवर्तन हुँदा प्रकाशको विच्छेदन हुदैन।
2)घाममा धेरैवेर बस्दा छाला कालो देखिन्छ किनहोला ?
उ.घाममा धेरैवेर बस्दा सुर्यवाट निस्कने अल्ट्राभायलेट विकिरण ले गर्दा हाम्रो छालामा भएको मेलानोसाईट संवेदनशिल हुन्छ र यसले उक्त विकिरण लाई शोषण गर्नको लागि मेलानिन को उत्पादन गराउँछ । जसले गर्दा घाममा धेरैवेर बस्दा छाला कालो हुन्छ।
दृश्य बर्णपट: सूर्यवाट निस्कने विभिन्न किसिमका किरणहरु मध्ये हाम्रो आँखाको रेटीनाले छुट्टाउन सक्ने सातओटा किरणहरुलाई दृश्य बर्णपट भनिन्छ।
अदृश्य बर्णपट : सूर्यवाट निस्कने विभिन्न किसिमका किरणहरु मध्ये हाम्रो आँखाले छुट्टाउन नसक्ने किरण हरुलाई अदृश्य वर्णपट भनिन्छ ुयी किरणहरुलाई हामीले देख्न सक्दैनौ । प्रकाशको विच्छेदन हुँदा यी अदृश्य बर्णपटहरु रातो रंगभन्दा माथि र वैजनी रंगभन्दा तल रहेका हुन्छन् । ुरातो रंगभन्दा माथि पाईने अदृश्य बर्णपटमा ईन्फ्रारेड तरंग, माईक्रो वेभ तरग र रेडीयो वेभ तरंगहरु पर्छन् ु बैजनी रंगभन्दा तल पाईने अदृश्य बर्णपटहरुमा अल्ट्रा भायोलेट रे, एक्स रे र गामा रे हुन्छन् । यी तरंगहरु मानव स्वास्थ्यका लागि हानीकारक मानिन्छन् ।
विद्युत चुम्वकिय तरंग : विद्यूतीय क्षेत्र र चुम्बकीय क्षेत्र वाट प्रभावित नहुने तरंगलाई विद्यूत चुम्बकिय तरंग भनिन्छ। वा विना माध्यम सून्य ठाउँमा समेत प्रशारण हुनसक्ने तरंगहरुलाई विद्यत चम्वकिय तरंग भनिन्छ।
विद्यूत चुम्बकीय तरंगका विशेषताहरु
1) यिनीहरुले प्रकाशको परावर्तन र आवर्तनका नियमहरु अपनाउँछन्।
2) गामा रे, एक्स रे, पराबैजनी किरण, आँखाले देख्न सकिने प्रकाश, ईन्फ्रारेड र रेडियो तरंगहरु विद्युत चुम्वकिय तरंगका उदाहरणहरु हुन्।
3) विद्युत चुम्बकिय तरंगहरुको बेग प्रकाशको बेग संग समान हुन्छन्।
4) सुन्यमा सवै विद्युत चुम्वकिय तरंगहरुको गति हुन्छ।
5) सवै विद्युत चुम्वकिय तरंगहरुले छायाँ वनाउदछन् ।
6) सवै विद्युत चुम्वकिय तरंगहरु ट्रान्सभर्स तरंगहरु हुन् ।
केही विद्युत चुम्वकिय तरंगहरु:
1.)गामा रे:
स्रोत::रेडियोधर्मी पदार्थ
प्रकृति :हानिकारक
उपयोगिता :क्यान्सर का सेलहरु नष्ट गर्न प्रयोग गरीन्छ ।
2)एक्स रे
स्रोत: एक्स रे मेसिनवाट निस्कने
प्रकृति :हानिकारक
उपयोगिता 1) शरीर भित्रको हड्डी भाँच्चीएको पत्ता लगाउन
2) रेडीयोथेरापी गर्न
3) भन्सार, विमानस्थल लगायतका संवेदनशिल क्षेत्रमा सुरक्षा चेकजाँच गर्न
3)अल्ट्रा भायोलेट रे
स्रोत: धेरैतातो वस्तु, सूर्य, मर्करी ल्याम्प आदिवाट निस्कने
प्रकृति :हानिकारक
उपयोगिता
1) गहना, अण्डा घिउ आदिको शुद्धता पत्ता लगाउन
2) मेडिकल सामग्रीहरुको निर्मलिकरण गर्न ।
3) शरीरलाई आवश्यक पर्ने भिटामीन D बनाउन
4)साधारण प्रकास
स्रोत: सूर्य, बिजुली बल्ब।
प्रकृति: हानिरहित
प्रयोग : यसलाई फोटोग्राफी, ताप , प्रकाश संश्लेषण, र वस्तु हेर्न प्रयोग गरिन्छ।
5)रेडियो तरंग:
स्रोत: रेडियो ट्रान्समिटर, राडार, टेलिभिजन ट्रान्समिटर हरुवाट निस्कने तरंगहरु
प्रकृति:: हानीरहित
प्रयोग : यसलाई रडार ,संचार र टेलिभिजन र रेडियो प्रसारण मा प्रयोग गरिन्छ।

Unit :-Sound ( ध्वनी )
ध्वनी :कम्पन्न स्वरुप उत्पन्न हुने शक्तिलाई ध्वनी भनिन्छ । गितार, मादल आदि ध्वनीका स्रोतहरु हुन ।
ध्वनी तरंगलाई यान्त्रिक तरंग पनि भनिन्छ ,किनभने यी तरंगहरुलाई प्रसारण हुनको लागी माध्यमको आवश्यक्ता पर्दछ । सून्य मा ध्वनीको प्रसारण हुदैन किनकि सून्यमा ध्वनी प्रसारणका लागि चाहिने कुनै माध्यम हुदैन ।
ध्वनीका विशेषताहरु :
1) माध्यममा अणुहरुको कम्पनवाट ध्वनीको उत्पादन हन्छ।
2) ध्वनी शक्तिको रुप भएकोले यसको प्रसारण तरंगको रुपमा हुन्छ।
3) ध्वनी तरंगको वेग ठोस वस्तुमा सवैभन्दा वढि हुन्छभने ग्याँसमा सवैभन्दा कम।
4) ध्वनी तरंगहरु लंगिच्यूडिनल तरंग हरु हुन।
तरगंको किसिम : 2 प्रकारको हुन्छ
1) टान्सभर्स तरंग :लम्वको रुपमा प्रसारण हुने तरंगलाई ट्रान्सभर्स तरंग भनिन्छ । यसमा तरंग प्रशारण हुदा हद सम्म माथि उठेको भागलाई क्रेष्ट र हद सम्म तल गएको भागलाई ट्रफ भनिन्छ । जस्तै स् प्रकाश तरंग

2)लंगिच्यूडिनल तरंग :कम्पन्न स्वरुप वा तरंग प्रसारण हुने दिशा र माध्यमका अणुहरुको कम्पनको दिशा एउटै हुन्छ भने त्यस्तो तरंगलाई लंगिच्यूडिनल तरंग भनिन्छ ।यसमा तरंग प्रशारण हुदा खाँदिएका अणुहरुलाई कम्प्रेसन र फुकिएर रहेका अणुहरुलाई रियरÏयाक्सन भनिन्छ । जस्तैः ध्वनी तरंग
तरंग लम्वाई : तरंग प्रशारण हुदा खाँदिएका अणवाट सवैभन्दा नजिक रहेको खाँदिएको अर्को अणुसम्मको दुरी वा फुकिएर रहेका अणवाट सवैभन्दा नजिक रहेको फुकिएरको अर्को अणुसम्मको दुरी लाई तरंग लम्वाई भनिन्छ। तरंग लम्वाईको संकेत ल्याम्डा(𝛌) र यसको एकाई मिटर( m) हो .

आबृत्ति :एक एकाई समयमा उत्पन्न हुने पुर्ण तरंगको संख्यालाई आवृत्ति भनिन्छ । आवृत्तिको संकेत (f) र एकाइ हर्ज (Hz) हो। जस्तो :पुरुषहरुको स्वरको आवृत्ति करिव 6.5 किलोहर्ज सम्म हुन्छ भने महिलाहरुको स्वरको आवृत्ति करिव 8.5 किलोहर्ज सम्मको हुन्छ।
प्र. कुनै ध्वनी तरंगको आवृत्ति 50 हर्ज छ भन्नाले तपाई के बुझ्नुहुन्छ ?
उ. यदि ध्वनी तरंगको आवृत्ति 50 हर्ज  छ भन्नाले प्रत्येक सेकेण्डमा ध्वनीको स्रोतवाट 50 वटा पुर्ण तरंगहरु उत्पन्न भइरहेका छन भन्ने वुझिन्छ ।
आवृत्तिका ठुला एकाईहरु
1000 KHz(किलोहर्ज) =1 MHz (मेगाहर्ज)
10,00,000 Hz(हर्ज) = 1MHz (मेगाहर्ज)
1000 Hz (हर्ज)  = 1 KHz (किलोहर्ज)
ध्वनीको वेग : एकाई समयमा ध्वनी तरंगले पार गरेको दुरीलाई ध्वनिको वेग भनिन्छ ।यसलाई m/s एकाइमा नापिन्छ । ध्वनीको वेग निकाल्न निम्न सूत्रको प्रयोग गरीन्छ ।
ध्वनीको वेग : आवृत्ति X तरंगको लम्वाई
V = f x λ
समयावधि (Time period)M एक पुरा तरंग उत्पन्न हुन लाग्ने समयलाई समयावधि भनिन्छ । यसलाइ 'T' ले जनाईन्छ । समयाबधिको SI एकाई सेकेण्ड हो

समयाबधि = 1 /T
ग्याँस माध्यममा ध्वनीको बेगलाई प्रभाव पार्ने तत्वहरु :
1. घनत्व : घनत्व बढि भएको ग्याँसमा ध्वनीको वेग कम र घनत्व कम भएको ग्याँसमा ध्वनीको वेग बढि हुन्छ।
2. तापक्रम :तापक्रम वढि भएको ग्याँसमा ध्वनीको वेग वढि हुन्छ भने तापक्रम कम भएको ग्याँसमा ध्वनीको वेग पनि कम हुन्छ ।
3. आर्द्रता : आर्द्रता हावामा ध्वनीको वेग वढि हुन्छ भने सुख्खा हावामा ध्वनीको वेग कम हुन्छ ।
4. हावाको चाल : हावा वहेको दिशातिर ध्वनीको वेग वढि हुन्छ भने हावाको उल्टो दिशातिर ध्वनीको वेग कम हुन्छ।
ध्वनी तरंगको बर्णपट : विभिन्न प्रकारका आवृत्ति भएका ध्वनी तरंगहरुको समुहलाई ध्वनी तरंगको बर्णपट भनिन्छ ।
आवृतिको आधारमा ध्वनिको किसिम :
१) सव साउण्ड वा इन्फ्रा साउण्ड वा ईन्फ्रा ध्वनी :20 हर्जभन्दा कम आवृत्ति भएको ध्वनीलाई सव साउण्ड वा इन्फ्रा साउण्ड वा ईन्फ्रा ध्वनी भनिन्छ। सव साउण्डलाई सुन्न सकिदैन तर यस्तो ध्वनीको स्रोतलाई छंदा कम्पनको महसुस भने गर्न सकिन्छ। भू(कम्प आउदा, ज्वालामुखी विष्फोट हुँदा यस्तो खालको तरंग निस्कन्छ।ह्वेल र हात्तीहरुले आफ्नो वथान वा झुण्ड पत्ता लगाउदा ईन्फ्रा ध्वनीको निकाल्छन् । गैंडाले पनि 6 हर्जभन्दा कम आवृत्ति भएको ईन्फ्रा ध्वनी निकाल्न सक्छ।
२)अडिवल ध्वनी : 20 हर्जदेखि 20 किलोहर्ज (20000 हर्ज) सम्मको आवृत्ति भएको ध्वनीलाई अडिवल साउण्ड वा अडिवल ध्वनी भनिन्छ। सामान्य मानिसहरुले अडिबल साउण्ड सजिलैसंग सुन्न  र निकाल्न सक्छन् ।
३)अल्ट्रासाउण्ड :20 किलोहर्ज (20000 हर्ज)भन्दा वढी आवृत्ति  भएकोध्वनीलाई अल्ट्रासाउण्ड
भनिन्छ।चमेरोले अल्ट्रासाउण्ड निकाल्नपनि सक्छ र सुन्नपनि सक्छ । डल्फिन, मुसा, चरा र कीराहरुले पनि अल्ट्रा ध्वनी उत्पादन गर्न र सुन्न सक्छन् । चमेरोले निकालेको अल्ट्रासाउण्डको प्रतिध्वनीको मदतले रातीको समयमा पनि आकाशमा उड्न सक्छ । कुकुर विरालो जस्ता प्राणीहरुले अल्ट्रासाउण्ड निकाल्न सक्दैनन् तर सुन्न सक्छन् ।
अल्ट्रासाउण्डको प्रयोग :
1. शरीरका भित्री भागहरुमा भएका रोगहरु, पहिचान गर्न, ट्यूमर पत्ता लगाउन, ट्यूमरको स्थिति पत्ता लगाउन अल्ट्रासाउण्डको प्रयोग हुन्छ।

2.सोनार को प्रयोग गरि त्यसमा फ्यादोमिटर नामक उपकरण जडान गरेर अल्ट्रासाउण्ड को प्रतिध्वनीको प्रयोग गरी समुद्रको गहिराही पत्ता लगाउन सकिन्छ।

3. चमेरोले रातीमा आफैले निकालेको अल्ट्रासाउण्डको प्रयोग गरेर रातमा उड्न सक्छ ।

4. अल्ट्रासाउण्डको मदतले व्याक्टेरीयाहरुलाई नष्ट गर्न सकिन्छ । त्यसैले निर्मलिकरण प्रकृयामा यसको प्रयोग गर्न सकिन्छ।
5.मष्तिस्कमा पलाएका ट्यूमरहरु र मृगौलाको पत्थरी फोड्न वा नष्ट गर्न अल्ट्रासाउण्डको प्रयोग गरिन्छ।
6. कपडाहरुको डाई क्लीनिङ गर्दा यसको प्रयोग गरिन्छ ।
ध्वनीको तीक्ष्णता : ध्वनीको तीखोपन वा सुरिलोपना लाई नै ध्वनीको तीक्ष्णता भनिन्छ ।ध्वनीको तीक्ष्णता यसको आवृत्तिमा भर पर्दछ । तरंगको आवृत्ति वढ्यो भने ध्वनीको तीक्ष्णता वढछ र आवृत्ति घट्यो भने तीक्ष्णता पनि कम हुन्छ। मोटो तारवाट आएको ध्वनीको आवृत्ति कम हुन्छ भने मसिनो तारवाट निस्किएको ध्वनीको आवृत्ति वढि हुन्छ । त्यसैले मोटो तारको भन्दा मसिनो तारको तीक्ष्णता वढि हुन्छ ।
तरंगको लम्वाई वढि भएमा ध्वनीको तीक्ष्णता कम हुन्छ र लम्वाई कम भएमा ध्वनीको तीक्ष्णता बढि हुन्छ । ध्वनीको तीक्ष्णता हाम्रो कानले महसुस गर्ने कुरा हो । यसलाई प्रत्यक्ष रुपमा नाप्न सकिदैन र नाप्ने एकाइ पनि हुदैन।
एम्प्लिच्युड : तरंगको सतहदेखि माथी उठेको भाग सम्मको उचाई वा तल दविएको ठाउँ सम्मको गहिराहीलाई एम्प्लिच्यूड भनिन्छ ।एम्प्लिच्यूड वढि भएमा ध्वनीको तिब्रता पनि वढि हुन्छ र यस्तो ध्वनीको उच्चता (Loudness) पनि वढि हुन्छ । एम्प्लिच्युड 2 गुणा बढाउन यसको तीब्रता चारगुणा वढाउनुपर्दछ।
ध्वनीको तीव्रता : प्रति सेकेण्ड ध्वनी तरंगले स्रोतवाट लिएर जाने शक्तिको मात्रालाई ध्वनीको तीव्रता भनिन्छ। बढि तीव्रता भएको ध्वनीले स्रोतवाट बढि शक्ति लिएर गएको हुन्छ । ध्वनीको तीब्रतालाई डेसीवल (dB) एकाईमा नापिन्छ । स्रोतवाट जति पर गयो ध्वनीको तीव्रता पनि घटदै जान्छ ।

ध्वनीको तीव्रतालाई असर पार्ने तत्वहरु :
1.एम्प्लिच्यूड : ध्वनीको एम्प्लिच्यूड बढेमा यसको तीव्रता बढछ र एम्प्लिच्यूड कम भएमा यसको तीव्रता पनि कम हुन्छ ।
2. ध्वनीको स्रोतवाट श्रोता सम्मको दुरी : ध्वनीको स्रोतवाट स्रोता सम्मको दुरी कम भएमा ध्वनीको तीव्रता बढछ । त्यसैगरि स्रोत र स्रोता विचको दुरी बढि भएमा ध्वनीको तीव्रता क्रमशः कम हुदै जान्छ ।
3. माध्यमको घनत्व : तीव्रता घनत्व संग समानुपातिक हुन्छ । अर्थात चिसो हावाको घनत्व तातो हावाको घनत्व भन्दा बढि हुने भएकोले ध्वनीको तीव्रता तातो हावाको तुलनामा चिसो हावामा बढि हुन्छ।
4. कम्पन गर्ने सतहको क्षेत्रफल : कम्पन गर्ने सतहको क्षेत्रफल बढी हुँदा ध्वनीको तीव्रता पनि बढदै जान्छ र कम्पन गर्ने सतहको क्षेत्रफल कम हुँदा ध्वनीको तीव्रता पनि कम हुन्छ।
Note:80 (dB) डेसीवल भन्दा माथीको ध्वनीले हाम्रो कानलाई असजिलो पार्दछ। 120 (dB) डेसिवलभन्दा बढि तिव्रता भएको ध्वनीले हाम्रो कानलाई हानी पुयाउदछ। 140 (dB)डेसीवल भन्दा वढि तीब्र भएको ध्वनिले हाम्रो कानको ्रजाली समेत फुट्न सक्छ। 65 (dB) डेसीवल देखि 40 (dB) डेसीवल सम्मको ध्वनी नसुन्ने मानिसलाई सुस्त श्रवण भनिन्छ । 80 (dB) डेसीवल सम्मको ध्वनी पनि नसुन्ने अवस्थालाई बहिरा भनिन्छ।

प्रतिध्वनी(Echo) : ध्वनीको स्रोतदेखि 17 मिटर वा सो भन्दा टाढा रहेको कुनै सतहमा ठक्कर खाए फर्कन श्वनीलाई प्रतिध्वनी भनिन्छ । टाढा रहेको पहाडको खोंच, गहिरो इनार, तथा पर्खाल आदिमा प्रतिध्वनी सन्न सकिन्छ ।

प्रतिध्वनीको लागि चाहिने अवस्थाहरु :
1.) ध्वनीको स्रोत र ध्वनी परावर्तन गर्ने सतह वीचको दुरी 17 मिटरभन्दा वढी हुनुपर्दछ ।
२)ध्वनीको को स्रोत र परावर्तन गर्ने सतह हुनुपर्दछ ।
गुञ्जायमान(Reverbration) :यदि परावर्तन गर्ने सतह ध्वनीको स्रोतवाट 17 मिटर भन्दा नजिक छ भने परावर्तित ध्वनी मूल ध्वनीसंग मिसिन्छ । जसले गर्दा ध्वनी लम्बिएको सुनिन्छ । ध्वनीको यस प्रकारको असरलाई गुञ्जायमान वा रिभरवरेसन भनिन्छ । प्रायः हल तथा सभागृह, रेकर्डिङ स्टुडियो हरुमा रिभरवरेसन महसुस गर्न सकिन्छ। आबश्यक भन्दा बढि गञ्जयमान भएमा ध्वनी स्पष्ट हदैन संगित अस्तव्यस्त हुन्छ ।यस प्रकारको असरलाई हटाउनको लागी सिनेमा हलको भित्ता र सिलिङ ध्वनी सोस्ने बस्तुले ढाकिएको हुन्छ।
गुञ्जायमानको लागि चाहिने अवस्थाहरु :
1.) ध्वनीको स्रोत र ध्वनी परावर्तन गर्ने सतह वीचको दुरी 17 मिटरभन्दा कम हुनुपर्दछ ।
२)ध्वनीको को स्रोत र परावर्तन गर्ने सतह हुनुपर्दछ ।
प्र . सामानहरु राखिएको कोठामा भन्दा भर्खरै बनेको नयाँ कोठामा गुञ्जायमान बढि सुनिन्छ, किन ?
उ. सामानहरु राखिएको कोठामा ती सामानहरुले ध्वनीको शोषण गर्दछन् र गुञ्जायमान कम सुनिन्छ । तर भर्खरै बनेको कोठामा ध्वनी सोस्ने बस्तुहरु कम हुन्छन् जसले गर्दा त्यहाँ गुञ्जायमान बढि सुनिन्छ।
ध्वनी परावर्तनको उपयोगिता
1. समुद्र, ताल आदिको गहिराही पत्ता लगाउन
2. ब्रेन ट्युमर, मिर्गौलाको पत्थर आदि पत्ता लगाउन
3. आमाको गर्भमा भएको भ्रूणको विकासात्मक अवस्था पता लगाउन
ध्वनीको आवर्तन : ध्वनी एक माध्यमवाट अर्को माध्यममा जाँदा वांगिने गर्दछ । यसैलाई ध्वनीको आवर्तन भनिन्छ।
जस्तो: गर्मि मौसममा बेलकी वा राती ध्वनी टाढा टाढासम्म टडकारो रुपमा सुन्निने कारण ध्वनीको आवर्तनको कारणल गर्दा नै हो। दिनको समयमा जमिनको सतह नजिक तातो हावा विरल माध्यम हुन्छ भने माथितिर चिसो हावा सघन माध्यम हुन्छ । जसले गर्दा ध्वनी तरंगहरु तल्लो तहवाट माथिल्लो तहमा जाँदा नर्मलतिर बाँगिन्छन् र जमिनतिर फर्कन सक्दैनन् । तर रातको समयमा जमिनको सतह नजिक चिसो हावा सघन माध्यम र सतह माथि तातो हावा विरल माध्यम भएकाले ध्वनी तरंगहरु नर्मलदेखि टाढा बाङ्गीदै जाँदा ध्वनी तरंगको पूर्ण आन्तरिक परावर्तन भई जमिनतिर फर्किन्छ । त्यसैले दिनमा भन्दा रातमा आवाज टडकारो सुनिन्छ।
कोलाहल (Noise) : मानीसलाई बाधा पार्ने असजिलो पार्ने खालको ध्वनीलाई कोलाहल भनिन्छ । कोलाहलले वातावरणलाई प्रदूषित गर्ने गर्दछ ।
ध्वनी प्रदुषण (Sound Pollution) : सामान्य अर्थमा कोलाहलयुक्त ध्वनीलाई नै ध्वनी प्रदुषण भनिन्छ गलत ठाउँमा गलत समयमा गलत ध्वनी निस्कनुलाई नै ध्वनी प्रदुषण भनिन्छ । सामान्यतया 80 (dB) डेसीवलभन्दा वढि तिव्रता भएको ध्वनीले ध्वनीप्रदुषण गराउँदछ।

ध्वनी प्रदुषणका बेफाईदा वा असरहरु :
1. ध्वनी प्रदुषणले कुराकानी गर्न गाह्रो हुने, निन्द्रा खल्बलिने
2. यसले मानीसको रक्तचाप वढाउदछ ।
3.मानीसले थकित तथा चिडचिडे स्वभावको वनाउदछ ।
4. वढि कोलाहल भएको ठाउँमा लामो समयसम्म वस्यो वा कामगर्यो भने कान दख्ने, श्रवण क्षमतामा ह्रास आउने मात्र नभएर सधैको लागि मानीस बहिरो समेत हुनसक्छ ।
ध्वनी प्रदूषण घटाउने उपायहरु :
1.हवाई मैदानको वरीपरि वा हवाईमार्गको आसपासमा वस्ति नवसाउने ।
2.मेसिन, कलकारखाना आदिमा आवाज घटाउने उपायहरु अवलम्बन गर्ने।
3.गीत, संगित सुन्नुपर्दा रेडियो, टेलिभिजन आदि ठुलो स्वरमा नवजाउने आदि ।

Unit :7 (धारा विद्युत र चुम्बकत्व)

विद्युत परिपथ: बिद्युतको श्रोत, लोड र स्विचलाई सुचालक तारले जोडेर बिद्युत निरन्तर बहन सक्ने गरी वनाईएको पथ लाई विद्युत परिपथ भनिन्छ।

विद्युत सर्किट को प्रकार: तिनीहरू दुई प्रकारका छन्:

i.) क्लोज्ड सर्किट : सर्किट मार्फत विद्युत निरन्तर प्रवाहको कारणले कार्य गर्ने सर्किटलाई बन्द सर्किट भनिन्छ।

ii.) ओपन सर्किट : स्विच अफ, तार भाँचिएको वा फ्युज बन्द हुँदा लोडले काम नगर्ने सर्किटलाई ओपन सर्किट भनिन्छ।

1एम्पियर: स्सुचालक तारवाट प्रतिसेकेण्ड 1कोलम्व चार्ज प्रवाह (6 x 10¹⁸electrons) भयो भने त्यो विद्युत धारा 1 एम्पियर वरावर हुन्छ ।

1एम्पियर . :1000 मिलि एम्पियर (mA)
1 मिलिएम्पियर : 1000 माईक्रो एम्पियर (Im)
विद्यूत परिपथमा प्रयोग गरिने संकेतहरु:
क)परम्परागत दिशा: इलैक्ट्रोन को अविष्कार हुनु भन्दा पहिले सेलको धनात्मक धूवबाट चार्जहरु ऋणात्मक धूवतिर विद्युत बहन्छ भन्ने धारणा थियो । यसैलाई विद्युत बहने परम्परागत दिशा भनिन्छ।

ख) धाराविद्युतको बास्तविक दिशा :इलैक्ट्रोनको अविष्कार भइसकेपछि सेल वा व्याट्रीको ऋणात्मक धूववाट धनात्मक धूवतिर विद्युत वहन्छ भन्ने आधुनिक सोंचलाई नै विद्युत वहने वास्तविक दिशा भनिन्छ।

सुचालक ( चालक):धेरै मात्रामा स्वतन्त्र ईलेक्ट्रोन भएको, नगन्य मात्रामा विद्यूत अवरोध भएको र सजिलै संग विद्युत प्रवाह गर्ने पदार्थहरुलाई विद्यूतको सुचालक भनिन्छ । जस्तैः एल्मुनियम, तामा, चाँदी आदि ।

कुचालक : स्वतन्त्र ईलेक्ट्रोनहरु नभएको, धेरै विद्यूत अवरोध भएको र विद्युत प्रवाह नगर्ने पदार्थहरुलाई कुचालक भनिन्छ । जस्तैः रवर, काँच, प्लाष्टिक आदि ।

अर्धचालक :केही मात्रामा स्वतन्त्र ईलेक्ट्रोनहरु भएको र थोरै मात्रामा मात्र विद्युत प्रवाह गर्ने पदार्थहरुलाई
अर्धचालक भनिन्छ । जस्तैः वोरोन , सिलिकन , जर्मेनियम ,आर्सनिक, एन्टिमोनी टेल्यूरियम , अर्धचालकहरुले कुचालक भन्दा कम र सूचालकले भन्दा बढि विद्युतको अवरोध गर्छन् ।
ईलेक्ट्रोमोटिभ फोर्स(E.m.f.) : विद्युत परिपथमा एकाई चार्ज प्रवाह गर्न सेलले उपलब्ध गराउने शक्तिलाई त्यस सेलको ईलेक्ट्रोमोटिभ फोर्स भनिन्छ ।
वा विद्यूत लोडलाई विद्युत परिपथमा नजोडेको बेला अथवा विद्यूत परिपथ खुल्ला रहेको बेला विद्यूत स्रोतको दूई धूव वीचको विद्यूत चापको अन्तरलाई नै ईलेक्ट्रोमोटिभ फोर्स भनिन्छ। ईलेक्ट्रोमोटिभ फोर्सको संकेत (E.m.f.) र यसको एकाई भोल्ट (V) हो।यसले सर्किट मार्फत एकाइ चार्ज बोक्न विद्युतीय स्रोतले आपूर्ति गरेको कुल शक्तिको मात्रा नाप्न मद्दत गर्छ । .यो खुला सर्किटमा नापिन्छ। .E.m.f p.d भन्दा बढी हुन्छ । ईलेक्ट्रोमोटिभ फोर्सलाई नाप्न भोल्टमिटरको प्रयोग गरिन्छ ।

पोटेन्सियल फरक(P.d): विद्यूत लोडलाई बन्द विद्यूत परिपथमा जोडिएको बेला एकाई चार्ज प्रवाह गराउँदा विद्युतिय स्रोत विरुद्ध हुने कार्यलाई पोटेन्सियल फरक भनिन्छ
वा विद्यूत लोडलाई बन्द विद्यूत परिपथमा जोडिएको बेला लोडको दुई छेउँ विच विद्यूत चापको फरकलाई नै पोटेन्सियल फरक भनिन्छ । पोटेन्सियल फरकलाई नाप्न भोल्टमिटरको प्रयोग गरिन्छ । यसको एकाई भोल्ट(V) हो।यो एक बिन्दुबाट अर्को बिन्दुमा एकाइ चार्ज कार्यको मापन हो .।यो बन्द सर्किट मा मापन गरिन्छ .P.d. सधैं इलेक्ट्रोमोटिभ फोर्स भन्दा कम हुन्छ।
1 भोल्ट P.d. : विद्युत परिपथमा कुनै एक विन्दुवाट अर्को विन्दुमा 1 कोलम्व चार्ज प्रवाह गराउदा 1 जूल कार्य भएमा ती दुई विन्दूहरु विचको पोटेन्सियल फरकलाई 1 भोल्ट भनिन्छ ।
पोटेन्सियल फरक =. कार्य / विद्युत चार्जको परिमाण
V = W/Q
विद्युत अवरोध :विद्युतको प्रवाह रोक्न खोज्ने पदार्थको गुणलाई नै विद्युत अवरोध भनिन्छ । विद्युत अवरोधको संकेत R र एकाई (Ω) ओहम हो।
विद्युत अवरोधक :विद्युतको प्रवाह रोक्न खोज्ने पदार्थलाईविद्युत अवरोधक( रेसिस्टर )भनिन्छ। उदाहरणका लागि: निक्रोम, टङ्गेस्टेन, म्याङ्गानिन , कन्स्टान्टन आदिमा विद्युत अवरोध वढि हुन्छ । त्यसैले यस्ता वस्तुहरुलाई विद्युतको सुचालक नभनेर चालक (विद्युत अवरोधक) मात्र भनिन्छ
विद्युत अवरोध निम्न कुराहरुमा भर पर्दछ:
1) तारको लम्वाई: लामो तारमा विद्युत अवरोध वढि हुन्छ भने छोटो तारमा विद्युत अवरोध कम हुन्छ।
2)तारको मोटाई: मोटो तारमा विद्युत अवरोध कम हुन्छ भने मसिनो तारमा विद्युत अवरोध बढि हुन्छ।
3)तापक्रम: सुचालकको तापक्रम वढेपछि विद्युत अवरोध पनि वढछ र सुचालकको तापक्रम घटेपछि विद्युत अवरोध घट्छ ।
4) कन्डक्टरहरूको प्रकृति: विभिन्न पदार्थहरूमा स्वतन्त्र इलेक्ट्रोनहरूको भिन्न मात्रा हुन्छ, त्यसैले कन्डक्टरहरूको प्रतिरोध कन्डक्टरको प्रकृतिमा निर्भर हुन्छ। उदाहरणका लागि:
क) राम्रो कन्डक्टरसँग धेरै कम अवरोध  हुन्छजस्तै : तामा, एल्युमिनियम,
ख) सेमी कन्डक्टरहरूमा बढीअवरोध  हुन्छ जस्तै: निक्रोम, टंगस्टन
ग) इन्सुलेटरहरूमा धेरै उच्चअवरोध  हुन्छ जस्तै रबर, प्लास्टिक
5) कन्डक्टरको प्रतिरोध पनि कन्डक्टरको आकार र साइजमा निर्भर गर्दछ। उदाहरणका लागि सिधा तार र क्वाइल तार,क्वाइल तारको प्रतिरोध बढी हुन्छ।
ओहमको नियम: ओहमको नियमअनुसार स्थिर तापक्रममा, कन्डक्टरबाट प्रवाहित हुने करेन्ट (I) यसको छेउमा रहेको पोटेन्सियल फरक (V) सँग समानुपातिक हुन्छ। अर्थात्
V∝ I
वा V =R I (जहाँ R अवरोध )
؞ V = R I Proved भयो
जहाँ V=पोटेन्सियल फरक , R=अवरोध, I =करेन्ट ।
Result of experimental verification of Oham’s law
N. of cell
Reading of voltmeter (p.d)
Reading of Ammeter
R=V/I
1
2
3
4
1.5
3.00
4.5
6.00
0.3
0.6
0.9
1.2
5
5
5
5

विद्युत अवरोधकको संयोजन वा जडान: तिनीहरू दुई तरिकाले जोडिएका छन्:

1.) रेसिस्टर वा लोडको श्रेण्ीक्रम जडान: अवरोधकहरूको संयोजन जसमा अवरोधकहरूमा प्रत्येकबाट एउटै करन्ट गुजरने गरी छेउदेखि अन्त्यसम्म जोडिएका हुन्छन् त्यसलाई रेसिस्टरकोश्रेण्ीक्रम जडान भनिन्छ।

Search This Blog

Students guide - by Manoj Verma